MOWA Barona A. Humboldta, miana na publicznem posiedzeniu Akademii Nauk u- Sankt-Petersburgu, dnia 16 listopada 1829 roku.

Opisanie tego posiedzenia, na przyiecie Barona Humboldta, znayduie sie w przeszlorocznym Dzienniku, w oddziale Nowin Naukowych. T. IV. str. 337.

Jezeli sie osmielam zwracac glos do waszey, Mosci Panowie! uprzeymosci, na tem uroczystem zgromadzeniu, gdzie sie okazuie tak szlachetna gorliwosc o rozszerzenie sfery wiadomosci ludzkich, dopelniam przez to obowiazku, ktoryscie sami na mnie wlozyli.

Powrociwszy do oyczyzny moiey z odbytey wedrowki po zlodowacialych szczytach Kordelierow i lesistych dolinach kraiow, lezacych, pod rownikiem; osiadlszy na nowo w miotaney burzami Europie, po dlugiem cieszeniu sie spokoynoscia przyrodzenia i z zachwyceniem rozwazaniu wspanialego widoku, dzikich iego pieknosci, zasluzylem bydz wybranym na czlonka tey przeslawney Akademii.

Z zadowoleniem i teraz przenosze sie mysla w te czasy mego zycia, kiedy tenze glos wymowny, ktoregoscie WPanowie sluchali na zagaieniu tego posiedzenia, wzywal mie do kola waszego i pochlebnemi wyrazeniami zaledwo nie przekonal mnie, ze ja rzetelnie zasluguje na palme, przez WPanow mi ofiarowana.

Azaliz wtedy moglem pomyslic, ze pierwsze tu zayme mieysce, pod Jego Prezydencya, gdy powroce od brzegow Irtyszu, od granic Ziunguryi chinskiey i od brzegow morza Kaspijskiego!

Szczesliwym okolicznosci zbiegiem, w ciagu niespokoynego i czasami czynnego zycia, mialem zrecznosc porownywac zlotodayne krainy Uralu i Nowey Grenady, wyniosle formacye porfiru i trachitu w gorach Mexykanskich i na wyzynach Altaju, debrze Orynoku ze stepami Syberyi poludniowey, gdzie sie nadarza tak rozlegle pole czynnosci dla spokoynych prac sielanina i sztuk przemyslu, ktore, wzbogacajac narody, lagodza ich obyczaje i stopniami doskonala stan spoleczenstw.

Tychze, albo prawie jednakich, lecz udoskonalonych, narzedzi uzywalem na brzegach Oby i rzeki Amazony.

W przeciagu dlugiey przerwy czasu, dzielacey dwie te podroze, znacznie sie odmienil stan przyrodzonych nauk, a szczegolniey: Geognozyi, Chemii i teoryi elektro-magnetyczney.

Zostaly wynalezione nowe apparata, a nawet rzec moge, nowe organa, do zblizenia czlowieka ku tajemniczym natury silom, ktorych nierowna walka i widoczne zamieszania podlegle sa prawom wiecznie niezmiennym.

Ze naynowsi wedrownicy moga w krotkim czasie obeymowac pod swoie obserwacye wielka przestrzen kuli ziemskiey: wyzszosc te sa winni postepowi nauk fizycznych i matematycznych, dokladnosci narzedzi, udoskonaleniu metod obserwacyi, sztuce iednoczenia rozsianych wiadomosci i wyprowadzania z nich wnioskow ogolnych.

Wedrownik przywodzi do skutku to, co uczeni w ustroniu gabinetowem przygotowali, pod blogim wplywem Akademiy.

Azeby sprawiedliwie i bezstronnie sadzic o zaslugach wedrownikow w roznych czasu okresach, trzeba naprzod znac stopien rozwinienia, na jakim sie wtedy znaydowaly:

Astronomiia praktyczna, wiadomosci geognostyczne, nauka o atmosferze i historya naturalna opisowa.

Tym sposobem, mniey lub wiecey kwitnacy stan rozlegley krainy nauk, powinien sie wydac w wedrowniku, pragnacym stac na rowni ze swoim wiekiem; a podroze, przedsiewziete w celu rozszerzenia fizyczney wiadomosci o kuli ziemskiey, powinny w roznych epokach wystawiac oddzielny charakter, fizyognomia pewnego okresu, i byc echem owczesnego stanu oswiecenia.

Tak wiec, wylozywszy obowiazek tych, ktorzy taz, co i ja, szli droga, a ktorych przyklad, czesto krzepil mie w trudnych zycia chwilach, wskazalem zrzodlo malych skutkow, ktore wspaniala WPanow uprzeymosc zaszczycila, tak pochlebna dla mnie odezwa.

Z rozkazu Wielkiego MONARCHY, przy gorliwey pomocy dwoch uczonych: PP. Ehrenberga i Rose, ktorych trudy ocenila cala Europa, ukonczywszy daleka podroz, moglbym tu sie ograniczyc oswiadczeniem w obliczu WPP. nayzywszey i nayczulszey mey wdziecznosci; moglbym, dla lepszego i godnieyszego osiagnienia celu, prosic o uzyczenie mi wymowy tego, ktory, w mlodych ieszeze leciech, odwazyl sie przeniknac starozytne tajemnice (wiekopomne zrzodlo duchowney i swieckiey cywilizacyi Grecyi).

Wiem atoli, Mosci Panowie! iz wymowa, jakkolwiekby sie zgadzala z moca uczuc, nie jest dostateczna w tym przybytku nauk.

Na WPP. wlozono wielkiey wagi, szlachetny obowiazek, miec piecza okolo wprowadzenia i osadowienia umiejetnosci w tem rozleglem Panstwie; zachecac prace tych, ktorych usilowania zaleza na zgodzie z teraznieyszym stanem oswiecenia; rozwijac i stosowac odkrycia w dziedzinie Matematyki wyzszey, Jeografii fizyczney i dziejow narodow, objasnionych pamietnikami starozytnosci.

Oczy wasze, Mosci Panowie! sa zwrocone ku ley mecie, ktora jeszcze pozostaje do przebiezenia; a jedyna, godna tego zakladu danina wdziecznosci, ktora moge WPP. zlozyc, jest slub uroczysty, iz pozostane wiernym nauce do samego konca juz podeszlego zycia mego; nieprzerwanie sledzic bede przyrodzenie, i odbywac droge, przez Was, Mosci Panowie, i przez waszych slawnych utorowana poprzednikow.

To polaczenie dzialan w zatrudnieniach naukowych, pomoc wzajemnie udzielana od roznych odnog wiadomosci ludzkich, usilowania dokonane na obu ladach kuli ziemskiey i na nieograniczoney morz przestrzeni, przykladaly sie do szybkiego udoskonalenia nauk przyrodzonych, podobnie, iak po wielu wiekach barbarzynstwa, wzaiemnosc usilowan posluzyla ku rozwinieciu rozumu ludzkiego.

Szczesliwy kray, ktorego Rzad okazuje wysokie zachecanie dla sztuk, nie tylko uderzajacych wyobraznia, lecz nawet wzmacniajacych sily umyslowe i uszlachetniajacych dusze; dla nauk fizycznych i matematycznych, majacych tak dobroczynny wplyw na udoskonalenie przemyslu i pomyslnosci narodowey; dla poswiecenia sie wedrownikow, usilujacych przedrzec sie do nieznajomych krain, wysledzic bogactwa ziemi rodzinney, i dokladnie rozpoznac zewnetrzne jey obrysy.

Przywiedziemy sobie na pamiec przynaymniey mala czastke tego, co pod tym wzgledem uczyniono w roku teraznieyszym, izby przez to oddac Monarsze chwale, ktora, z samey prostoty swojey, nie moze zapewne dotknac Jego skromnosci.

W tymze czasie, gdy PP.

Ehrenberg, Rose i ja, rozpoznawalismy geognostyczny sklad ziemi miedzy Uralem, Altajem i morzem Kaspiyskiem, stosunek jey wyzyn i nizin; gdysmy, za posrednictwem barometrow, wysledzali odmiany magnetyzmu ziemskiego pod roznemi szerokosciami (osobliwie stopnia pochylosci i natezenia sil magnetycznych), wewnetrzna temperature kuli ziemskiey, stan wilgoci w atmosferze za pomoca narzedzia psychromptrycznego, jeszcze pierwszy raz uzytego w dalekiey podrozy; nakoniec, gdysmy oznaczali astronomiczne polozenie mieysc niektorych, rozgraniczenie geograficzne roslin i niektorych malo znajomych dotad zwierzat:

inni uczeni wedrownicy, z odwaga pokonywali niebezpieczenstwa, na snieznych szczytach Elborusu i Araratu.

Z radoscia widze szczesliwie powroconego do grona Akademii tego, ktory obdarzyl nas tak nieoszacowanemi wiadomosciami o godzinowych odmianach igly magnesowey, i ktoremu nauki (oprocz dowcipnych i dokladnych badan nad krystallografia), winny odkrycie wplywu temperatury na natezenie sil elektro-magnetycznych. P. Kupfer niedawno powrocil z tych Alp kaukazkich, gdzie, po dlugiem przesiedlaniu sie rodu ludzkiego w powszechnem rozbiciu sie ludow i jezykow, tyle rozlicznych plemion znalazlo dla siebie schronienie.

Do imienia tego wedrownika, naszego uczonego spoltowarzysza, dla podobienstwa odkryc, laczy sie imie Fizyka, ktory na wynioslosciach Araratu. klassyczney ziemi pierwszych i dla nas tak drogich pamiatek historycznych, ze szlachetna wytrwaloscia walczyl z przeszkodami, ktore mu sie stawily w glebokosci i miekkosci wiecznych sniegow.

Obawiam sie poniekad dotknac skromnosci oyca, przydajac, ze P. Parrot, wedrownik, ktory dostal sie na wierzcholek Araratu, godnie w uczonym swiecie utrzymuje swietnosc dziedzicznego imienia.

W kraiach tego Panstwa, bardziey na wschod posunietych, oznamionowanych pracami Pallasa, mego spolziomka (przebaczcie,Mosciwi Panowie, ze sie osmielam przywlaszczac mojey Oyczyznie czesc slawy, ktora moga sobie przypisywac dwa narody) w gorach Uralskich i Kolywanskich szlismy po swiezych jeszcze sladach naukowych wypraw: PP.

Ledebura, Mejera, Bunge, Hoffmana i Helmersena.

Przesliczna i bogata Flora Altaiu juz wzbogacila zaklad botaniczny, bedacy ozdoba tey stolicy i ktory, dzieki niezmordowanemu i swiatlemu usilowaniu Dyrektora jego! wzniosl sie,jakby czarodzieyska moca, do stopnia jednego z naypierwszych botanicznych, ogrodow w Europie.

Swiat uczony z niecierpliwoscia oczekuje wydania Flory altayskiey, ktorey ciekawe wizerunki sam P. Bunge pokazywal mojemu przyjacielowi, Panu Ehrenbergowi, w okolicach Zmieinohorska.

Zapewne, bylo to pierwszem zdarzeniem, iz wedrownik, ktory zwiedzil Abissynia, Dongole, Synai i Palestyne, stanal noga na pokrytych wiecznym sniegiem gorach Rydderowskich.

Geognostyczne opisanie poludniowey czesci Uralu bylo poruczone dwom mlodym uczonym: PP. Hoffmanowi i Helmersenowi, z ktorych jeden, naprzod nas obeznal z wulkanami oceanu poludniowego.

Wybor len, uczyniony zostal przez swiatlego Ministra, przyjaciela nauk i tych wszystkich, ktorzy sie im poswiecaja, Hrabie Kankryna, ktorego pieczolowite starania i przezorna czynnosc, zostawily niewygluzowane wrazenie na moich spolpraco wnikach i na mnie. PP. Helmersen i Hoffmann, wychowancy przewaznego Uniwersytetu dorpackiego, w ciagu lat dwoch, z powodzeniem zaymowali sie sledzeniem roznych odnog Uralu, od wielkiego Taganaiu i gor granitowych Iremelskich az do wyzyny Guberlinskiey, dotykajacey daley na poludnie gor Mugodzarskich i Ust-Jurtskich, miedzy morzami Aralskiem i Kaspiyskiem.

Nadzwyczayna ostrosc zimy nie przeszkodzila Panu Lemmowi, w tym nierodzaynym i niemieszkalnym kraju, zrobic pierwszych dokladnych obserwacyy astronomicznych.

Mielismy przyjemnosc odbywac podroz wiecey miesiaca w towarzystwie PP. Hoffmana i Helmersena; onito pierwsi wskazali nam blizko gory Griaznuszinskiey formacye wulkanicznych migdalowcow, jedynie dotad znajomych w tem dlugiem pasmie Uralu, oddzielajacego Europe od Azyi, na wschodniey swey pochylosci wystawujacego bardzo wielka obfitosc metallow, i zawierajacego czescia w zylach, a czescia w pokladach naplywowych, zloto, platyne, irys osmowaty, dyament, odkryty przez Hrabie Polier w pokladach naplywowych ku zachodowi wysokiey gory Kaczkanarskiey, cyrkon, szafir, ametyst, rubin, topaz, beryll, granat, anataz, znalezione przez P. Rose, ceylonit i inne drogie kamienie Indyy wschodnich i Brezylii.

To wyliczenie waznych przedsiewziec w teraznieyszym roku Panowania Jego Cesarskiey Mosci, moglbym dopelnic przypomnieniem o trygonometrycznych wymiarach, na zachodzie wykonanych na ogromna skale, przez polaczone prace PP.

Jeneralow: Szuberta i Tennera, oraz wielkiego astronoma dorpackiego, P. Struve; o geologicznem zwiedzeniu jeziora Baykalu, przez Hessa; o magnetyczney wyprawie PP.

Hansteena, Ermana i Due, znajomey w caley Europie, nayrozlegleyszey i naysmielszey z pomiedzy wszystkich, ktore kiedykolwiek byly odbywane na stalym ladzie (z Berlina i Chrystianii do Kamczatki, gdzie sie laczy z wielkiemi pracami kapitanow Wrangela i Anjou); nakoniec, o podrozy naokolo swiata odbytey, na rozkaz Naywyzszy, przez kapitana Litke: podrozy obfitey w arcy wazne postrzezenia astronomiczne, fizyczne, botaniczne i anatomiczne, przy pomocy trzech slawnych naturalistow:

P. Mertensa, Barona Kitlica i P. Postelsa.

Wymienilem tu lacznosc usilowan, za posrednictwem ktorych zostaly poznane rozne czesci tego Panstwa, za pomoca nowszych wiadomosci, nowych narzedzi, nowych metod uwazania, opartych na podobienstwie dotad nieznajomych faktow.

Taz lacznoscia korzysci znowu pobudzony do puszczenia sie w zawod wedrowniczy, znajduje dla siebie szczegolnieysze zadowolenie, ozdobic rzecz moje szacownemi w rocznikach naukowych imionami.

W czasie mey podrozy, zachwycany skarbami krolestwa kopalnego i cudami fizycznego przyrodzenia, poczytuje sobie za mily obowiazek, w obcym kraju, posrzod sluchajacego mie zgromadzenia, zwrocic uwage na umyslowe narodu skarby, na prace mezow, ktorzy, z bezinteresownem poswieceniem oddawszy sie naukom, objezdzaja swoje oyczyzne, albo w zaciszu gabinetowem, w myslach swych uprzedzaja, a droga rachunku i doswiadczenia przysposabiaja przyszle odkrycia.

Jezeli, jak sie okazuje z przytoczonych wyzey przykladow, rozlegla przestrzen Panstwa Rossyyskiego, przechodzaca widoma czesc xiezyca, wymaga polaczonych prac wielkiey liczby obserwatorow; z drugiey strony stawi ona dogodnosci dawno WPP. znajome, ale podobno nie dosyc jeszcze ocenione, we wzgledzie do obecnych potrzeb geografii fizyczney.

Nie mowie tu o rozciagley skali, na ktora, poczawszy od granic Inflanti Finlandyi, do brzegow oceanu poludniowego, oblewajacego Azya wschodnia i Ameryke rossyyska, mozna, nie wychodzac z granic jednego panstwa, sledzic: sklad i uksztalcenie gor wszystkich epok; szczatki zwierzat morskich, ktore, przez odwieczne planety naszego rewolucye,zostaly zagrzebane we wnetrznosciach ziemi; olbrzymie kosci zwierzat czworonoznych, ktorych gatunki juz dawno znikly, albo istnieja tylko w krainach zwrotnikowych; nie zwracam WPP. uwagi na wielka pomoc, ktora geografia roslin i zwierzat (nauka, ledwo sie zaczynajaca) moze z czasem wyprowadzic z dokladnego poznania klimatycznego rozgraniczenia istot organicznych, zaczynajac od szczesliwego klimatu Mingrelii i Tauryki, i od granic Persyi i Azyi mnieyszey, do smutnych brzegow morza Lodowatego; ale szczegolniey zatrzymuje sie nad temi, wiecznie odmieniajacemi sie zjawiskami fizycznemi, ktorych regularna peryodycznosc, dowiedziona z zupelna scisloscia obserwacyy astronomicznych, przywiodlaby bezposrednio do odkrycia wielkich praw przyrodzenia.

Jesliby w kwitnacym wieku szkoly Alexandryyskiey i w swietney epoce Arabow (pierwszych nauczycieli naszych w sztuce obserwowania i badania Natury droga doswiadczen), znajome byly narzedzia, wynalezione w slawnym wieku Galileuszow, Huygensow i Fermatow; poznalibysmy teraz z obserwacyy porownawczych: azali, w przeciagu wiekow, zmnieyszyla sie srzednia mieysc temperatura, wysokosc atmosfery, ilosc wody w niey zawierajaca sie i z niey na ziemie spadajaca; poznalibysmy wiekowe odmiany elektro-magnetycznego zapasu planety naszego, i odmiany, ktore mogly zaysdz w temperaturze roznych warst kuli ziemskiey, tak przez powiekszenie sie promienistosci (rayonnement), jak i od wewnetrznych fenomenow wulkanicznych; nakoniec, wiedzielibysmy zmiany w poziomie oceanu, czastkowe zboczenia, sprawiane przez barometryczne cisnienie w rownowadze wod, wzgledne uczeszczanie pewnych wiatrow, zalezace od zewnetrzney postaci i stanu powierzchni roznych ladow; P. Ostrogradzki wzialby pod glebokie swoje rachuby, zgromadzone w uplywie wiekow obserwacye; jak niedawno pomyslnie rozwiazal jedno znaytrudnieyszych zagadnien o rozchodzeniu sie fal.

Lecz, na nieszczescie, w naukach fizycznych, uksztalcenie Europy znayduje sie jeszcze jakby w wieku mlodocianym.

Pod tym wzgledem jestesmy jeszcze narodem nowym, jak niegdys mawiali kaplani Jowisza o Hellenach.

Nie ma poltora wieku, jak prawie w jednym czasie zostaly wynalezione organa, zblizajace czlowieka do swiata zewnetrznego: teleskop, termometr, barometr, pendul, tudziez naypowszechnieysze i naydzielnieysze ze wszystkich tych narzedzi: wyrachowanie wielkosci nieskonczonych.

Wsrzod tey walki fizycznych sil przyrodzenia, walki bynaymniey nienaruszajacey jego nieuginalnosci, zdaje sie, iz zmiany peryodyczne nie rozciagaja sie daley nad znajome granice: teto zmiany(przynaymniey w teraznieyszym stanie rzeczy, zaczynajac od wielkiego potopu, ktory pochlonal tyle pokolen zwierzat i roslin) utrzymuja caly systemat jakby w pewnym stanie rownowagi.

Wielkosc zas i znaczenie zmian peryodycznych determinuje sie z tym wieksza dokladnoscia, im wieksza lat liczbe obeymie przerwa czasu, zawierajaca sie miedzy ostatecznemi granicami obserwacyy.

Rzecza Akademiy, Uniwersytetow,roznych Towarzystw uczonych, rozkrzewionych w Europie, w obu czesciach Ameryki, na poludniowym cyplu Afryki, w Indyach wschodnich, i w tey, niedawno lak dzikiey Australii, a gdzie juz teraz wznosi sie swiatynia Uranii, rzecza tych ustawicznie sie odnawiajacych spoleczenstw naukowych, jest: nieprzestannie obserwowac, wymierzac i miec na widoku wszystkie zmiany w gospodarstwie przyrodzenia. Slawny autor mechaniki niebieskiey, tosamo zyczenie niejednokrotnie oswiadczal na Instytucie francuzkim, w ktorym mialem szczescie zasiadac z nim, okolo osmnastu lat.

Narody zachodnie, do roznych czesci swiata przeniosly te formy cywilizacyi, to rozwiniecie umyslu ludzkiego, ktore wynikly w epoce wielkosci umyslowey Grekow i dobroczynnego wplywu religii chrzescianskiey.

W naszych czasach, oswiecone narody, rozne i oddzielone jezykami, obyczajami, ustawami cywilnemi i koscielnemi, zaledwo nie jedne familia stanowia, (co wlasnie jest jednym z naypieknieyszych owocow nowszey cywilizacyi) skoro tylko idzie rzecz o postep nauk, literatury, sztuk, i tego wszystkiego, cokolwiek wyplywajac z wewnetrznego zrzodla, z glebi uczuc i mysli, wznosi czlowieka nad pospolite zycia potrzeby.

Przy tak szlachetnem zjednoczeniu sie wygod i dzialan, wieksza czesc wspomnianych przezemnie wielkiey wagi zadan, wzglednie do geografii fizyczney, moglaby zaiste stac sie przedmiotem badan powszechnych; rozlegla atoli Panstwa Rossyyskiego przestrzen w Europie, Azyi i Ameryce, nastrecza szczegolne i mieyscowe dogodnosci, godne niekiedy zwrocic na siebie uwage tego znakomitego zgromadzenia.

Dany przez nie przyklad, obudzilby szczesliwa czynnosc miedzy fizykami i obserwatorami, ktorymi sie chlubi Wasza Oyczyzna.

Osmielam sie, Mosci Panowie, szczegolney waszey troskliwosci poruczyc trzy przedmioty, nie na samey teoryi zasadzone (jak niegdys utrzymywano, zapominajac zwiazku wiadomosci ludzkich), lecz scisle zjednoczone z materyalnemi potrzebami zycia.

Sztuka zeglarska, ktorey znajomosc, zachecana przez Naywyzsza opieke, tak szczesliwie sie rozwinela w tey krainie, pod wiedza slawnego zeglarza,--sztuka ta od kilku wiekow wymaga dokladnego poznania zmian magnetyzmu ziemskiego, pod wzgledem zbaczania, pochylosci i natezenia sil; gdyz pochylosc igly magnesowey na roznych brzegach, jakiey nadewszystko potrzebuja zeglarze, w teoryi, scisle jest polaczona z dwiema innemi zasadami: pochyloscia i natezeniem, wymierzanem za posrzednictwem oscyllacyy igly magnesowey.

W zadnym z okresow poprzedzajacych, znajomosc odmian magnetyzmu ziemskiego nie uczynila tak szybkiego postepu, jak w ciagu trzynastu lat ostatnich.

Katy formowane przez, igle magnesowa a linia pionowa i poludnikowa danego mieysca, natezenie sil, ktorych przyrost, zaczynajac od rownika ku biegunowi magnetycznemu, poszczescilo mi sie odkryc; godzinowe roznice pochylosci, zboczenia i natezenia, czesto zmieniane przez zorze polnocna, trzesienia ziemi i ukryte ruchy w lonie ziemi; nieregularne i nieperyodyczne zboczenia w ruchach igly magnesowey, oznaczone przezemnie w dlugim szeregu obserwacyy, pod imieniem pradow magnetycznych, staly sie naprzemian przedmiotem naygorliwszych sledzen.

Wazne odkrycia Oerstedta, Arago, Ampera, Seebecka, Morichini i Pani Sommerwil, daly nam poznac wzajemna magnetyzmu zawislosc od elektrycznosci, cieplika i swiatla slonecznego.

Wiemy, ze juz nie trzy tylko metalle: zelazo, nikel i kobalt, staja sie magnesami.

Dziwne zjawienie magnetyzmu wirowego, dostrzezone przez mego przyjaciela, slawnego Arago, dowodzi nam, iz prawie wszystkie w przyrodzeniu ciala, naprzemian ulegaja dzialaniom elektro-magnetycznym.

Rossya jest jedynem swiata Panstwem, ktore przerzynaja dwie linie bez zboczenia, to jest: na ktorych igla magnesowa skierowana jest ku biegunom ziemi.

Jedna z tych liniy, ktorey polozenie i przeyscia peryodyczne ze wschodu na zachod, sa glowna zasada przyszley teoryi magnetyzmu ziemskiego, podlug ostatnich sledzen PP. Hansteena i Ehrmana, przechodzi miedzy Muromem a Nowogrodem-nizszym; druga zas, kilka stopniami na wschod wzgledem Irkucka, miedzy Parszynska a Jarbinskiem.

Jeszcze nie znamy rozciaglosci ich na polnoc, ani szybkosci ruchow ich ku zachodowi.

Geografia fizyczna wymaga dokladnego oznaczenia obu liniy bez zboczen, w rowno-odleglych od siebie epokach, naprzyklad: w kazdym dziesiatku lat, oraz dokladnego wysledzenia bezwzglednych zmian pochylosci i natezenia na wszystkich punktach, na ktorych PP.

Hansteen, Ehrmann i ia, czynilismy obserwacye miedzy Sankt petersburgiem, Kazaniem i Astrachaniem w Europie, a w Azyi polnocney miedzy Ekaterynburgiem, Miazskiem, Ust-Kamienohorskiem, Obdorskiem i Jakuckiem.

Te wywypadki nie moga bydz otrzymane przez cudzoziemcow, podrozuiacych po Rossyi, chyba w iednym tylko kierunku i w iednym tylko czasie.

Dla tego, trzeba byloby ulozyc systemat wzaiemnych, dobrze sprawdzonych obserwacyy, ktoreby przez dlugi czas byly zbierane i poruczone uczonym, wewnatrz panstwa mieszkaiacym.

St-Petersburg, Moskwa i Kazan, sa szczesliwie polozone niedaleko od pierwszey linii bez zboczenia, idacey przez Rossya europeyska.

Kiachta i Wierchnie-Udinsk, sa dogodnemi dla drugiey linii sybirskiey.

Zastanawiaiac sie nad porownawcza dokladnoscia obserwacyy, na morzu i ladzie czynionych, za pomoca narzedzi Borda, Bessela i Gambeia, nie mozna sie nie przekonac, ze Rossya przez swoie polozenie, moglaby, w ciagu dwudziestu lat, daleko posunac teorya magnetyzmu.

Oddaiac sie tym rozmyslaniom, staie sie, iz tak rzeke, tlumaczem wlasnych WPP. zyczen.

Gorliwosc, z iaka przyjeliscie, przed siedmia miesiacami, prosbe moie, wzgledem stosunkowych obserwacyy nad godzinowem zboczeniem, czynionych w Paryzu, Berlinie, w iedney z kopalni freyberskich i w Kazaniu, przez uczonego, pracowitego Astronoma, P. Simonowa, dowodzi, iz Cesarska Akademia zarliwie wesprze starania innych Akademiy europeyskich, okolo trudnego, ale pozytecznego wysledzenia peryodycznosci wszystkich zjawien magnetycznych.

Jezeli rozwiazanie wylozonego przezemnie zadania, waznem iest, tak dla postepu sztuki zeglarskiey, iako i dla historyi fizyczney naszego planety: tedy drugi przedmiot, o ktorym mowic zamierzam, a ktoremu przestrzen panstwa tego nastrecza wielkie dogodnosci, wiecey sie tycze powszechnych potrzeb zycia, wyboru gruntu do uprawy i nauki zewnetrznego determinowania ziemi rodzayney-- rozumiem przez to dokladne poznanie wilgoci powietrza, widocznie zmnieyszaiacey sie z wyniszczeniem lasow, i z umnieyszeniem sie wody w rzekach i ieziorach.

Pierwszym i nayszlachetnieyszym nauk celem iest, bez watpienia, rozszerzenie sfery naszych wiadomosci, rozwiniecie sil umyslych czlowieka.

Lecz w tey Akademii, pod berlem Monarchy, tak madrze rzadzacego losami panstwa, trzeba szukac zewnetrznych korzysci materyalnych i bezposrzedniego praktycznego pozytku, izby dowiesdz waznosci wielkich prawd fizycznych; iezeli iednak nauki, nie chybiaiac swego pierwotnego celu szlachetnego, moga sie pochlubic tym posrzednim wplywem na rolnictwo i kunszta przemyslu (zanadto w ograniczony sposob nazywane pozytecznemi); Fizyk iest obowiazany napomknac o tych stosunkach miedzy nauka a przyrostem bogactwa narodowego.

Panstwo obeymuiace przeszlo 135 stopni dlugosci, zaczynaiac od szczesliwey strefy drzew oliwnych, do klimatow, gdzie ziemia pokryta iest tylko porostami, nastrecza wiecey, nizeli kazda inna, dogodnosci ku poznaniu atmosfery, ku wysledzeniu srzedniey temperatury roku, a co ieszcze nierownie waznieysza dla rolnika, ku poznaniu rozdzielania sie corocznego ciepla miedzy rozne pory roku.

Dla dozupelnienia tych scisle z soba zwiazanych wiadomosci, przydaymy: zmienne cisnienie powietrza i stosunek tego cisnienia do panuiacych wiatrow i temperatury; oznaczenie godzinowych odmian barometru, (odmian, moca ktorych rurka z zywem srebrem, w kraiach podzwrotnikowych, zastepuie naylepsze zegary), higrometryczny stan powietrza, i coroczna deszczu ilosc: rzecz tak wazna w rolnictwie.

Jak tylko rozne zalamania liniy rownocieplnych (isotermicznych), beda oznaczone przez dokladne obserwacye, przynaymniey w ciagu lat pieciu, w Rossyi europeyskiey i w Syberyi, a przeszedlszy wyspy Aleutskie, na zachodnim brzegu Ameryki, gdzie wkrotce bedzie przemieszkiwal slawny zeglarz Kapitan Wrangel: wtedy nauka o rozdzielaniu sie ciepla na powierzchni kuli ziemskiey i w warstach, przystepnych naszemu sledzeniu, zostanie oparta na gruntowney zasadzie.

Stany Zjednoczone Ameryki polnocney, pragnac przyczyniac sie u siebie do postepow ludnosci i rozmnozenia roslin pozytecznych, dawno zwrocily uwage na korzysci, nastreczane przez rozciaglosc ich posiadlosci, od oceanu Atlantyckiego do tak nazwanych Gor-Skalistych, od granic Luizianny i Florydy, gdzie trzcina cukrowa rosnie, az do jezior Kanadyyskich.

Rzad zalecil rozdac, troskliwie porownane miedzy soba narzedzia meteorologiczne na wielu punktach, ktorych obranie podlegalo gruntownemu roztrzasnieniu, a coroczne wypadki zawarte w niewielu znakach liczebnych, sa oglaszane przez komitet centralny, ktorego obowiazkiem iest: przestrzegac iednostaynosci obserwacyy i dokladnosci rachunkow.

W oddzielney rozprawie, w ktorey wykladam powszechne przyczyny, od ktorych zalezy roznica klimatow pod jednaz szerokoscia, wspomialem o tem, na jak wielka skale moglaby Rossya nasladowac ten bardzo piekny przyklad Stanow Zjednoczonych.

Szczesciem, iestesmy oddaleni od tey epoki, w ktorey Fizycy mniemali, ze znaia klimat pewnego mieysca, iesli tylko dowiedzieli sie o ostateczney granicy temperatury, do iakiey dochodzi termometr latem i zima.

Jednostayna metoda, zasadzona na obraniu godzin i odpowiadaiaca niedawno nabytym wiadomosciom o prawdziwych srzednich: dni, miesiecy i roku, zastapi dawne metody niedostateczne.

Praca ta posluzy do obalenia wielu przesadow wzgledem wyboru gruntow do uprawy i moznosci rozkrzewiania winnic, morwy, drzew owocowych, kasztanow lub debu w roznych tego panstwa kraiach.

W rozciagnieniu zas tey pracy do nayodlegleyszych Cesarstwa czesci, mozna spuscic sie na oswiecona pomoc wielu cale uksztalconych mlodych oficerow, ktorymi sie pyszni korpus gorniczy; wielu lekarzy, okazuiacych milosc ku naukom fizycznym; wreszcie, na wychowancow przewybornego zakladu, Instytutu drog kommunikacyi, w ktorych gruntowna znajomosc nauk matematycznych wpaia jakby milosc wrodzona do porzadku i scislosci.

Oprocz tych dwoch przedmiotow sledzenia, ktoresmy roztrzasneli w stosunku do przestrzeni panstwa, (magnetyzmu ziemskiego i sledzenia atmosfery, wiodacego razem za pomoca srzednich wysokosci barometru, do udoskonalonego poznania zewnetrznego stanu kraiu), wspomne, dla zakonczenia tey rzeczy, o trzecim gatunku sledzen, nastreczajacym wiecey dogodnosci mieyscowych, lecz polaczonym z nader waznemi zagadnieniami w geografii fizyczney.

Znaczna czesc powierzchni ziemi okolo morza Kaspiyskiego, co do swego polozenia, znayduie sie nizey poziomu wod morza Czarnego i Baltyckiego.

To osiadanie, o ktorem domyslano sie juz przed stem lat, a ktore zostalo wymierzone przez nader trudne obserwacye PP. Parrota i Engelhardta, nalezy do naywaznieyszych i wcale uwagi godnych fenomenow geognostycznych.

Dokladne oznaczenie srzedniey roczney wysokosci barometryczney miasta Orenburga, ktoresmy winni PP. Hoffmanowi i Helmersenowi; niwellacya stanowiskami dokonana za pomoca barometru przez, tychze obserwatorow, zaczynajac od Orenburga do Gurjewa, portu na brzegu wschodnim morza Kaspiyskiego; stosowne srzodki przedsiewziete w przeciagu kilku miesiecy na tych dwoch mieyscach, i, wreszcie, postrzezenia niedawno przez nas uskutecznione, w Astrachaniu i w uysciu Wolgi, odpowiednie z postrzezeniami w Sarepcie, Orenburgu, Kazaniu i Moskwie, moga posluzyc (po zebraniu i sprawdzeniu wszystkich oddzielnych wypadkow) do oznaczenia rzeczywistej wysokosci tego wewnetrznego wodozbioru.

Na brzegu zachodnim morza Kaspiyskiego, zdaje sie, iz wszystko dowodzi teraz stopniowego osiadania wod; ale, nie polegajac zbytecznie na doniesieniu Hanveja, (dawnego, i, zreszta, powazenia godnego, wedrownika angielskiego), nie mozna zaprzeczac rozszerzenia sie wod morza Kaspiyskiego, od strony starozytnego miasta Terek, na poludnie uyscia rzeki Kur, gdzie oddzielnie stojace pni drzew (szczatki dawnego lasu), bywaja bezustannie zatapiane.

Przeciwnie zas wyspa, tak nazwana XXX (Ogorzala plyta) zdaje sie powiekszac i stopniami wznosic nad wode, ktora byla pokryta, jeszcze kilka lat temu; przed wyrzucaniem ognia, zdala postrzezonem przez zeglarzy.

Dla gruntownieyszego rozstrzygnienia pytan wzgledem zmiennego moze osiadania wod lub samego dna morza Kaspiyskiego, pozadana jest rzecza, azeby wewnatrz krajow, naokolo tey kotliny, srod rownin Sarepty, Uralska i Orenburga, poprowadzona byla Sonda (ligne de Sonde), w zjednoczeniu sie z punktami, znaydujacemi sie na samym poziomie morz: Baltyckiego i Czarnego, izby oraz za posrzednictwem znakow, postawionych wzdluz brzegu morza Kaspiyskiego, (na wzor znakow, juz od stu lat, staraniem Akademii Sztokolmskiey postawionych na brzegach Szwecyi), przekonano sie, azali rzeczywiscie zachodzi, ogolne lub czastkowe, stateczne lub peryodyczne, osiadanie wod, albo (jak mniema wielki Geognosta Leopold v. Buch wzgledem Skandynawii), czy czesc sasiedniego ladu podnosi sie lub osiada z przyczyn wulkanicznych, dzialajacych w niezmierney glebokosci wewnatrz ziemi.

Gorzysty przesmyk Kaukazu, zlozony po czesci z trachitu i innych skal, zapewne wyniklych z wyrzutow wulkanicznych, ogranicza morze Kaspiyskie od zachodu, gdy tymczasem od wschodu jest ono otoczone formacyami powtornemi i trzeciemi, rozciagajacemi sie ku tym oddawna slawnym krajom, z ktoremi nas obeznalo wazne dzielo Barona Meyendorfa.

W uwagach przezemnie wyzey przytoczonych, staralem sie wskazac niektore z tych dogodnosci, jakie fizyczna historya kuli ziemskiey moze otrzymac z polozenia i przestrzeni tego panstwa.

Wylozylem mysli, ktore mi przychodzily na widok zwiedzanych przezemnie krajow.

Zdawalo sie mi przyzwoitszem zlozyc tu publiczna wdziecznosc tym, ktorzy z poruczenia Rzadu przechodzili tenze, co i ja, zawod, oraz zwrocic uwage na to, co jeszcze pozostaje spelnic dla udoskonalenia nauk i uzupelnienia slawy waszey Oyczyzny; anizeli mowic o moich wlasnych usilowaniach, i dac niedostateczny rys wypadkow, ktore jeszcze powinny bydz porownane, z wielka mnogoscia zebranych przez nas wiadomosci szczegolnych.

W mowie tey wspomnialem o przestrzeni ziemi, oddzielajacey linia, bez zmiany magnetyczney, na wschod Baykalu, od kotliny morza Kaspiyskiego, dolin rzeki Kur i lodowatych szczytow Araratu.

Na wspomnienie tych imion mysl poniewolnie zatrzymuje sie nad ta niedawna walka, w ktorey umiarkowanie Zwyciezcy powiekszylo slawe oreza, ktora nowe drogi otworzyla handlowi i ustalila wolnosc Grecyi, oddawna opuszczoney kolebki cywilizacyi naszych przodkow.

Ale nie w tym spokoynym przybytku nauk nalezy uwielbiac slawe oreza.

Nayiasnieyszy Monarcha, ktory zaszczycil mie wezwaniem w te strony i raczyl weyrzec z dobrotliwa pochwala na moie prace, stawi sie myslom moim jakby jaki aniol pokoju.

Przykladem swoim ozywiajac wszelkie dazenie do tego, co jest wielkiem, prawdziwem i szlachetnem, w jurzence szczesliwego Swego panowania, znayduje slodycz w opiekowaniu sie naukami, sztukami i pismiennoscia, ktore zasilaja rozum, podnosza dusze, i zdobia zycie narodow.