O temperaturze w roznych czesciach strefy goracey, na morzu; przez Alexandra HUM- BOLDTA .

Poggendorff's Annalen der Physik und Chemie VIII Bd. St. II. p. 165 1826.

Jaka temperature na rownik przyjac potrzeba? pytanie to niedawno przez P. Atkinson w drugim tomie Tratisactions of the Astronomical Society of London (p. 137--183) roztrzasane,wiele glebokich uwag nad waznieyszemi punktami meteorologii zawiera. Uczony autor stara sie wyprowadzic z moich postrzezen przez scisly rachunek, iz srednia temperatura rownika, jest okolo 29°,2 wedle termometru stustopniowego (84°,5 F.), a nie 27°,5 C. (81°,5 F.), jakem byl przyjal w mojem dziele pod tytulem:

Essai sur les lignes isothermes.

Kirwan, przestal na naznaczeniu 28°,8; a Brewster w swoich formulach klimatologicznych na 28°,2 (Edimb. Journ. of scienc.

1826. N.7.p. 180).

Gdy idzie o wynalezienie sredniey temperatury strefy rownikowey, ktora cala kule ziemska opasuje, i rownoleznikami 3° N. i 3° S. jest ograniczona, potrzeba naprzod doysc temperatury morza pod rownikiem; w tey bowiem strefie, szosta tylko czesc obwodu kuli ziemskiey nalezy do ladu stalego. srednia temperatura morza, w granicach dopiero wytknietych zawarta, w ogolnosci jest miedzy 26°,8 a 28°,6.

Mowie, w ogolnosci, gdyz tu i owdzie natrafiaja sie w tychze granicach maxima, ograniczone strefami zaledwie jednego stopnia, a ktorych temperatura w rozmaitey dlugosci, podnosi sie do 28°,7 i 29°,3.

Ostatnia temperature, ktora, na oceanie spokoynym za zbyt wysoka uwazac mozna, obserwowalem naprzod ze strony wschodniey wysp Gallopagos, a pozniey baron Dirckinek von Holmfeld, bardzo swiatly i wycwiczony w marynarce oficer dunski, na moje prosbe wiele robil postrzezen termometrycznych pod 2°5' N. szerokosci i 81°54' dlugosci wschodniey, prawie miedzy rownoleznikami Punta Guascama, z ktorych na powierzchnia morza wypada temperatura, blisko 30°,6.

Te maxima niestosujace sie do rownika, postrzegaja sie juz ze strony jego polnocney juz poludniowey, czesto miedzy 2° [Formel] i 6° szerokosci.

Wielkie kolo przechodzace przez punkta, gdzie woda morska jest nayciepleysza, przecina rownik pod katem, ktory zdaje sie odmieniac z oddalaniem sie slonca.

Na oceanie nawet atlantyckim kilka razy przeplywano ze strefy polnocney do poludniowey, nie obserwujac strefy wody morskiey naygoretszey, w ktoreyby termometr stustopniowy 28° przechodzil.

Maxima te, sa tam podlug Perrinsa 28°,2; podlug Churruca:

28°,7; podlug Quevedo:

28°6; podlug Rodmana:

28°,8, a wedle J. Davy: 28°,1.

Powietrze nad wodami rownika, zimnieysze jest od morza na 1 [Formel] stopnia.

Stad zatem wypada, iz na [Formel] obwodu kuli ziemskiey, strefa rownikowa morska nie raz moze miec srednia temperature 28°,5, pomimo, ze okazywala nawet, 29°,26. (84°,5 F.) P. Atkinson tez przypuszcza (p. 171), iz odmiany czesci oceanu i stalego ladu, moga znizac temperature rownika.

Lecz ten uczony, ograniczajac sie tylko na plazczyznach stalego ladu Ameryki poludniowey, przyymuje z rozmaitych wnioskow teoretycznych na rownik, 29°,2 do 31° (od 1° N. do 1° S.)

Zasadza on swoy wniosek na tem, iz juz pod 10°27' szerokosci w Cumana, temperatura srednia wynosi 27°,6, i ze wedle przyjetego prawa na przybywanie ciepla od bieguna do rownika (w stosunku kwadratow dostaw szerokosci) temperatura srednia pod rownikiem, przynaymniey wieksza bydz musi od29°,26. P. Atkinson ma ten wypadek za pewny, redukujac do powierzchni morza na rowniku, rozne temperatury przeze mnie sledzone, na pochylosci Kordyllierow, az do wysokosci 5oo sazni.

Lecz wprowadzajac poprawy, ktore uwaza za potrzebne dla szerokosci i proporcyonalnego ubywania temperatury na rowninie prostopadley, nie uwaza, jak watpliwem czynia niektore z nich, polozenie mieysc, na znacznych wynioslosciach lub w malych dolinach.

(Trans, of the Astr. Soc. Tom. II. p. 149, 158, 171, 182 i 183).

N. znaczy szerokosc polnocna, a S. poludniowa.

Gdyby sie w ogolnosci zastanowiono nad podzialem ciepla na powierzchni ziemi, i gdyby to usuniono z pod wplywu wszelkich okolicznosci mieyscowych (jak np. postaci, koloru i geognostyczney natury ziemi, blizkosci morza, obfitosci chmur i mgly, i t. d.) znalezionoby, iz temperatura srednia mieysc rozmaitych, zalezy od wplywu poludniowego wznoszenia sie slonca, To wznoszenie sie, okazuje razem wysokosc i przezroczystosc czesci atmosfery, ktora promienie przenikaja, nim sie do poziomu dostana; ilosc absorbowanych lub ogrzewajacych promieni (ktora wzrasta z kateny wpadania); nareszcie ilosc promieni, jaka horyzont przyymuje.

Prawo Mayera, ze wszelkiemi odmianami od 30 lat wprowadzonemi, jest empiryczne, tlumaczace fenomena w ogolnosci przez przyblizenie i czestokroc sposobem naciaganym, a przeto nie mogace sluzyc do objasnienia bezposrednich obserwacyy.

Gdyby powierzchnia ziemi> od rownika do rownoleznika Cumana, byla pustynia, podobna do Sahary, albo wszedy zaroslami okryta, jak Llanas Calabazo i Apune, bez watpienia przybywanie temperatury sredniey od 10° [Formel] szerokosci, az do rownika, mialoby mieysce; lecz jest oczywista rzecza, iz ten wzrost nigdy nie czyni [Formel] stopnia, na termometrze stustopniowym, P. Arrago, ktorego glebokie badania rozciagaja sie do wszystkich galezi meteorologii, doszedl z mnogich doswiadczen, iz od prostopadlego wpadania, az do odleglosci od zenitu na 20°, ilosc zlamanego swiatla prawie jest taz sama.

Wynalazl takze, iz fotometryczne dzialanie swiatla w Paryzu, w sierpniu, od poludnia do godziny 3, bardzo malo sie rozni, pomimo odmian w dlugosci drogi ktora promienie przez atmosfere przebiegaja.

Naznaczajac srednia temperature na rowniku 27° [Formel] , mialem to na celu, aby do wlasciwey temperatury strefy rownika (od 3° N. az do 5° S.) srednia temperature Cumana (27°,7) dodawac.

Miasto Cumana, otoczone dokola suchemi piaskami, pod niebem zawsze pogodnem, gdzie lekkie wyziewy prawie nigdy deszczu nie sprawuja, wystawia goretsze klima, anizeli inne mieysca przylegle, i rownie nad powierzchnia morza wyniesione.

Postepujac w Ameryce poludniowey od Oronoco i Rio Negro ku rownikowi, cieplo sie zmnieysza, nie dla wynioslosci ziemi, ktora jest zbyt wielka od San Carlos, lecz dla lasow, czestych deszczow, i zawsze prawie pochmurnego nieba.

Szkoda, ze wedrownicy nawet naygorliwsi, tak malo przyczyniaja sie do postepu meteorologii, przez rozszerzanie naszych wiadomosci o sredniey temperaturze.

Nie dlugo bawiao w krajach, ktorych klimat poznacby nalezala, ledwo moga przez polowe roku sprawdzac postrzezenia innych, a i to, dla braku potrzebnych narzedzi, mniey dokladnie.

Dla jednostaynosci fenomenow meteorycznych w strefie blizkiey rownika, bez watpienia czas krotki wystarcza na doyscie sredniey temperatury w rozmaitych wysokosciach, nad powierzchnia morza.

Ja tez szczegolniey tem sie zatrudnialem; lecz naydokladnieysze wypadki, jakie moglem zebrac z robionych po dwa razy na dzien obserwacyy, znalazlem w Cumana . Prawdziwe wypadki klimatologiczne w liczbach, moga bydz otrzymywane tylko przez niektorych obserwatorow, bawiacych sie w roznych mieyscach po lat kilka.

Dla tegoto, wzrastajaca cywilizacya w Ameryce srodkowey, od krainy skalistey, az do dwoch tysiecy sazni na grzbiecie i pochylosci Kordyllierow, od. rownoleznika wyspy Chiloe do wyspy San Francisco w nowey Kalifornii, bedzie miala szczesliwy wplyw na umiejetnosci fizyczne.

Ob Relat. histor. Tom I. p. 411, 547, 631--637, 584; Tom. II. p. 73, 418, 463; Tom. III. p. 314-320, 371--382.

Porownywajac to, co przed, czterdziesta laty wiedziano o sredniey temperaturze strefy rownikowey, z tem, co teraz wiemy, dziwic sie trzeba opieszalemu postepowi klimatologii.

Dotad wiadoma mi tylko jedna temperatura srednia miedzy 3° N. a 3° S., ktora zdaje sie bydz dokladnie wynaleziona, w Saint-Louis de Moranham (2°29',5 szer. polud.) w Brezylii, przez Antonio Pereira Lago, z obserwacyy w roku 1821 robionych trzy razy na dzien, a ktora dochodzi 27°,4 C. (Annales das Sciencias, das Artes e das Letras 1822. T. XVI. pl. 2. p. 55-80).

Co jest 0°,3 mniey, jak srednia temperatura w Cumana.

Pod 10° [Formel] szerokosci znamy tylko srednia temperature:

A pod szerokoscia 10° [Formel] , i w granicach strefy goracey nastepne:

Jako tez wedle obserwacyy Pereira:

Zdaje sie z tego wynikac, iz jedno tylko mieysce lezy pod 12° szerokosci, ktorego srednia temperatura przechodzi 27°7.

Tem mieyscem jest Pondichery, przez ktorego jednak klima tak malo moze sie charakteryzowac cala strefa rownikowa, jak klima umiarkowaney strefy w Afryce, przez klima Oazy Murzuk, gdzie nieszczesliwy Ritchie i kapitan Lyon zareczaja, iz widywali nie raz przez miesiac utrzymujacy sie termometr Reaum. miedzy 38° a 43° (dla unoszacego sie w powietrzu piasku?).

Wieksza czesc krajow miedzyzwrotnikowych lezy pomiedzy 18° a 28° szer. poln., i z tey wlasnie strefy, dla wielu miast handlowych, naywiecey mamy wiadomosci meteorologicznych.

Trzy lub cztery stopnie od rownika zaymuje terra incognita dla klimatologii.

Nie znamy jeszcze sredniey temperatury Grand-Parra, Guayaquil, a nawet i Kajenny!

Gdyby uwazano tylko cieplo, w pewney czesci roku panujace, znalezionoby na polkuli polnocney naygoretsze klimata miedzy zwrotnikami, a nawet i za niemi.

W Abuscheer (28° [Formel] szerok.) srednia temperatura w lipcu u jest 43°.

Na morzu czerwonem termometr stustopniowy o poludniu podnosi sie do 44°, a przed polnoca do 34° opada.

W Benanes (25°20' szer.) goraco w lecie dochodzi do 44°, kiedy w czasie zimy temperatura zniza sie do 7°,2.

Te postrzezenia robione byly za pomoca wybornego termometrografu Sixa.

Batawii (6°12' polud. szer.) .. 26°,9 C. Cumany (10°27' polnoc. szer.) . 27°7.

Pondichery (10°55' szer. polnoc.) ... 29°,6. Madras (13°4' szer. poln.) ....... 26°,9. Manilla (14°36' szer. poln.) ....... 25°,6. Senegal (15°53' szer. poln.) ....... 26°,5. Bombay (18°56' szer. poln.) ....... 26°,7. Macao (22°12' szer. poln.) ....... 23°,3.

Rio-Janeiro (22°54' szer. polud.) .... 23°,5. Havanna (23°9' szer. poln.) ...... 25°,7.

Maranham (2°29' szer. polud.) .....27°,4.

Nadzwyczayna temperatura, postrzegana w poludniowych czesciach stref umiarkowanych, zalezy od temperatury krajow przyleglych, wlasnosci ich powierzchni, ciagley jasnosci powietrza wolnego od pary wodney, i trwalosci dnia, ktory z szerokoscia geograficzna wzrasta.

Nawet miedzy zwrotnikami, wysoka temperatura jest rzadka, i w ogolnosci w Cumana i Bombay 32°,8 a w Vera Cruz 35°,1, nie przechodzi.

Wspominac zdaje sie nie potrzeba, ze ta wiadomosc, obeymuje takie tylko obserwacye, ktore byly robione w cieniu i zdala od odbitych promieni od ziemi.

Na rowniku, gdzie obie odleglosci slonca wynosza 60°,32', przeyscia slonca przez zenit przedzielone sa od siebie 186 dniami.

W Cumana, letnia odleglosc slonca jest 76°59', zimowa 56°, 5' a przeyscia przez zenit (17 kwietnia i 26 sierpnia) po uplywie 131 dni nastepuja.

Daley, ku polnocy, w Havannie, odleglosc letnia slonca jest 89°41', zimowa 43°23', a czas miedzy przechodami przez zenit (12 czerwca i 1 lipca) wynosi dni 19.

Ze te przeyscia nierownie wyraznie przez temperature sie odznaczaja, pochodzi to ztad, ze ich wplyw w niektorych mieyscach, przez niepogode i inne fenomena elektryczne jest wstrzymywany.

W Cumana, slonce przez dni 109 czyli 1275 godzin (od 28 pazdziernika do 14 lutego nastepnego roku) zostaje nizey jak rownik, a jednak w tym czasie maximum nie przechodzi 33°55'.

Opoznienie biegu slonecznego za zblizeniem sie do zwrotnikow, podwyzsza cieplo mieysc odleglych od rownika, a szczegolniey polozonych na granicy strefy goracey i umiarkowaney.

Blizey zwrotnikow, np. w Havannie (23°9' szerokosci), slonce potrzebuje 24 dni do przeyscia jednego stopnia z kazdey strony zenitu; a pod rownikiem, potrzebuje na to dni tylko 5. W Paryzu (48°50' szerokosci), gdzie sie slonce zima na 17°42' oddala, latem ma pochylosc 64°38'.

Ztad nayciepleysza pora trwa od 1 maja do 22 sierpnia, przez 103 dni, czyli 1422 godziny, tak prawie, jak druga pora roku w Cumana.

Porownywajac Paryz z Havanna, postrzega sie, iz w Paryzu od 26 marca do 17 wrzesnia (175 dni, czyli 2407 godzin) slonce tak wysoko sie wznosi, jak w drugjey porze roku pod zwrotnikiem Raka. W tym przeciagu czasu, naygoretszy miesiac jest lipiec, podlug obrachunku w obserwatoryum Paryzkiem od 1806 do 1820; srednia bowiem temperatura jest 18°,6; kiedy tym czasem w Cumana i w Havannie, gdy w pierwszem meyscu na 56°,5' a w drugiem na 43°,23' slonce sie pochylilo, nayzimnieyszy miesiac, mimo dluzsze nocy, w Cumana jeszcze 26°,2 a w Havannie 21°,2 sredniey temperatury okazuje.

We wszystkich strefach, temperatura jedney pory roku, modyfikuje sie temperatura pory poprzedzajacey.

Przy zwrotnikach, mniey sa znaczne znizenia temperatury, gdyz ziemia w poprzedzajacych miesiacach, wiele ciepla srodkowego rozwinela, ktore odpowiada, na termometrze stustopniowym, w Cumami 27°, w Havannie 25°,5.

Z wymienionych tu wszystkich postrzezen, zdaje mi sie niepodobna, azeby temperatura pod rownikiem, dochodzic mogla do 29°,2; jak to przyjal uczony i szanowny autor traktatu o astronomicznem lamaniu sie promieni.

Juz P. de Beze, pierwszy wedrownik, ktory odbywal podroz w godzinach dnia nayzimnieyszych i naygoretszych, w r. 1686 i 1699, porownywajac Siam, Malakke i Batawia, znalazl, "ze cieplo niewieksze jest pod rownikiem, jak pod 14° szerokosci."

Musi atoli bydz tam roznica, lecz bardzo mala, i ta przez wplyw rozmaitych przyczyn, znosi sie w sredniey temperaturze mieysc rozmaitych.

Zebrane do tychczas postrzezenia, nie daja nam miary na srednia temperature, miedzy rownikiem a szerokoscia Cumany. M. S.