O temperaturze w różnych częściach strefy gorącey, na morzu; przez Alexandra HUM- BOLDTA .

Poggendorff’s Annalen der Physik und Chemie VIII Bd. St. II. p. 165 1826.

Jaką temperaturę na równik przyjąć potrzeba? pytanie to niedawno przez P. Atkinson w drugim tomie Tratisactions of the Astronomical Society of London (p. 137—183) roztrząsane,wiele głębokich uwag nad ważnieyszemi punktami meteorologii zawiera. Uczony autor stara się wyprowadzić z moich postrzeżeń przez ścisły rachunek, iż średnia temperatura równika, jest około 29°,2 wedle termometru stustopniowego (84°,5 F.), a nie 27°,5 C. (81°,5 F.), jakem był przyjął w mojem dziele pod tytułem:

Essai sur les lignes isothermes.

Kirwan, przestał na naznaczeniu 28°,8; a Brewster w swoich formułach klimatologicznych na 28°,2 (Edimb. Journ. of scienc.

1826. N.7.p. 180).

Gdy idzie o wynalezienie średniey temperatury strefy równikowey, która całą kulę ziemską opasuje, i równoleżnikami 3° N. i 3° S. jest ograniczona, potrzeba naprzód dóyść temperatury morza pod równikiem; w tey bowiem strefie, szósta tylko część obwodu kuli ziemskiey należy do lądu stałego. średnia temperatura morza, w granicach dopiero wytkniętych zawarta, w ogólności jest między 26°,8 a 28°,6.

Mówię, w ogólności, gdyż tu i ówdzie natrafiają się w tychże granicach maxima, ograniczone strefami zaledwie jednego stopnia, a których temperatura w rozmaitey długości, podnosi się do 28°,7 i 29°,3.

Ostatnią temperaturę, którą, na oceanie spokoynym za zbyt wysoką uważać można, obserwowałem naprzód ze strony wschodniey wysp Gallopagos, a pożniey baron Dirckinek von Holmfeld, bardzo światły i wyćwiczony w marynarce oficer duński, na moję prośbę wiele robił postrzeżeń termometrycznych pod 2°5' N. szerokości i 81°54' długości wschodniey, prawie między równoleżnikami Punta Guascama, z których na powierzchnią morza wypada temperatura, blisko 30°,6.

Te maxima niestosujące się do równika, postrzegają się już ze strony jego północney już południowey, często między 2° [Formel] i 6° szerokości.

Wielkie koło przechodzące przez punkta, gdzie woda morska jest nayciepleyszą, przecina równik pod kątem, który zdaje się odmieniać z oddalaniem się słońca.

Na oceanie nawet atlantyckim kilka razy przepływano ze strefy północney do południowey, nie obserwując strefy wody morskiey naygorętszey, w któreyby termometr stustopniowy 28° przechodził.

Maxima te, są tam podług Perrinsa 28°,2; podług Churruca:

28°,7; podług Quevedo:

28°6; podług Rodmana:

28°,8, a wedle J. Davy: 28°,1.

Powietrze nad wodami równika, zimnieysze jest od morza na 1 [Formel] stopnia.

Stąd zatém wypada, iż na [Formel] obwodu kuli ziemskiey, strefa równikowa morska nie raz może mieć średnią temperaturę 28°,5, pomimo, że okazywała nawet, 29°,26. (84°,5 F.) P. Atkinson też przypuszcza (p. 171), iż odmiany części oceanu i stałego lądu, mogą zniżać temperaturę równika.

Lecz ten uczony, ograniczając się tylko na płazczyznach stałego lądu Ameryki południowey, przyymuje z rozmaitych wniosków teoretycznych na równik, 29°,2 do 31° (od 1° N. do 1° S.)

Zasadza on swóy wniosek na tém, iż już pod 10°27' szerokości w Cumana, temperatura średnia wynosi 27°,6, i że wedle przyjętego prawa na przybywanie ciepła od bieguna do równika (w stosunku kwadratów dostaw szerokości) temperatura średnia pod równikiem, przynaymniey większa bydź musi od29°,26. P. Atkinson ma ten wypadek za pewny, redukując do powierzchni morza na równiku, różne temperatury przeze mnie śledzone, na pochyłości Kordyllierów, aż do wysokości 5oo sążni.

Lecz wprowadzając poprawy, które uważa za potrzebne dla szerokości i proporcyonalnego ubywania temperatury na równinie prostopadłey, nie uważa, jak wątpliwém czynią niektóre z nich, położenie mieysc, na znacznych wyniosłościach lub w małych dolinach.

(Trans, of the Astr. Soc. Tom. II. p. 149, 158, 171, 182 i 183).

N. znaczy szerokość północną, a S. południową.

Gdyby się w ogólności zastanowiono nad podziałem ciepła na powierzchni ziemi, i gdyby to usuniono z pod wpływu wszelkich okoliczności mieyscowych (jak np. postaci, koloru i geognostyczney natury ziemi, blizkości morza, obfitości chmur i mgły, i t. d.) znalezionoby, iż temperatura średnia mieysc rozmaitych, zależy od wpływu południowego wznoszenia się słońca, To wznoszenie się, okazuje razem wysokość i przezroczystość części atmosfery, którą promienie przenikają, nim się do poziomu dostaną; ilość absorbowanych lub ogrzewających promieni (która wzrasta z kąteny wpadania); nareszcie ilość promieni, jaką horyzont przyymuje.

Prawo Mayera, ze wszelkiemi odmianami od 30 lat wprowadzonemi, jest empiryczne, tłumaczące fenomena w ogólności przez przybliżenie i częstokroć sposobem naciąganym, a przeto nie mogące służyć do objaśnienia bezpośrednich obserwacyy.

Gdyby powierzchnia ziemi> od równika do równoleżnika Cumana, była pustynią, podobną do Sahary, albo wszędy zaroślami okrytą, jak Llanas Calabazo i Apune, bez wątpienia przybywanie temperatury średniey od 10° [Formel] szerokości, aż do równika, miałoby mieysce; lecz jest oczywistą rzeczą, iż ten wzrost nigdy nie czyni [Formel] stopnia, na termometrze stustopniowym, P. Arrago, którego głębokie badania rozciągają się do wszystkich gałęzi meteorologii, doszedł z mnogich doświadczeń, iż od prostopadłego wpadania, aż do odległości od zenitu na 20°, ilość złamanego światła prawie jest taź sama.

Wynalazł także, iż fotometryczne działanie światła w Paryżu, w sierpniu, od południa do godziny 3, bardzo mało się różni, pomimo odmian w długości drogi którą promienie przez atmosferę przebiegają.

Naznaczając średnią temperaturę na równiku 27° [Formel] , miałem to na celu, aby do właściwey temperatury strefy równika (od 3° N. aż do 5° S.) średnią temperaturę Cumana (27°,7) dodawać.

Miasto Cumana, otoczone dokoła suchemi piaskami, pod niebem zawsze pogodném, gdzie lekkie wyziewy prawie nigdy deszczu nie sprawują, wystawia gorętsze klima, aniżeli inne mieysca przyległe, i równie nad powierzchnią morza wyniesione.

Postępując w Ameryce południowey od Oronoco i Rio Negro ku równikowi, ciepło się zmnieysza, nie dla wyniosłości ziémi, która jest zbyt wielka od San Carlos, lecz dla lasów, częstych deszczów, i zawsze prawie pochmurnego nieba.

Szkoda, że wędrownicy nawet naygorliwsi, tak mało przyczyniają się do postępu meteorologii, przez rozszerzanie naszych wiadomości o średniey temperaturze.

Nie długo bawiąo w krajach, których klimat poznaćby należała, ledwo mogą przez połowę roku sprawdzać postrzeżenia innych, a i to, dla braku potrzebnych narzędzi, mniey dokładnie.

Dla jednostayności fenomenów meteorycznych w strefie blizkiey równika, bez wątpienia czas krótki wystarcza na dóyście średniey temperatury w rozmaitych wysokościach, nad powierzchnią morza.

Ja też szczególniey tem się zatrudniałem; lecz naydokładnieysze wypadki, jakie mogłem zebrać z robionych po dwa razy na dzień obserwacyy, znalazłem w Cumana . Prawdziwe wypadki klimatologiczne w liczbach, mogą bydź otrzymywane tylko przez niektórych obserwatorów, bawiących się w różnych mieyscach po lat kilka.

Dla tegoto, wzrastająca cywilizacya w Ameryce środkowey, od krainy skalistey, aż do dwóch tysięcy sążni na grzbiecie i pochyłości Kordyllierów, od. równoleżnika wyspy Chiloe do wyspy San Francisco w nowey Kalifornii, będzie miała szczęśliwy wpływ na umiejętności fizyczne.

Ob Relat. histor. Tom I. p. 411, 547, 631—637, 584; Tom. II. p. 73, 418, 463; Tom. III. p. 314-320, 371—382.

Porównywając to, co przed, czterdziestą laty wiedziano o średniey temperaturze strefy równikowey, z tém, co teraz wiemy, dziwić się trzeba opieszałemu postępowi klimatologii.

Dotąd wiadoma mi tylko jedna temperatura średnia między 3° N. a 3° S., która zdaje się bydź dokładnie wynalezioną, w Saint-Louis de Moranham (2°29',5 szer. połud.) w Brezylii, przez Antonio Pereira Lago, z obserwacyy w roku 1821 robionych trzy razy na dzień, a która dochodzi 27°,4 C. (Annales das Sciencias, das Artes e das Letras 1822. T. XVI. pl. 2. p. 55-80).

Co jest 0°,3 mniey, jak średnia temperatura w Cumana.

Pod 10° [Formel] szerokości znamy tylko średnią temperaturę:

A pod szerokością 10° [Formel] , i w granicach strefy gorącey następne:

Jako też wedle obserwaćyy Pereira:

Zdaje się z tego wynikać, iż jedno tylko mieysce leży pod 12° szerokości, którego średnia temperatura przechodzi 27°7.

Tém mieyscem jest Pondichery, przez którego jednak klima tak mało może się charakteryzować cała strefa równikowa, jak klima umiarkowaney strefy w Afryce, przez klima Oazy Murzuk, gdzie nieszczęśliwy Ritchie i kapitan Lyon zaręczają, iż widywali nie raz przez miesiąc utrzymujący się termometr Réaum. między 38° a 43° (dla unoszącego się w powietrzu piasku?).

Większa część krajów międzyzwrótnikowych leży pomiędzy 18° a 28° szer. półn., i z tey właśnie strefy, dla wielu miast handlowych, naywięcey mamy wiadomości meteorologicznych.

Trzy lub cztery stopnie od równika zaymuje terra incognita dla klimatologii.

Nie znamy jeszcze średniey temperatury Grand-Parra, Guayaquil, a nawet i Kajenny!

Gdyby uważano tylko ciepło, w pewney części roku panujące, znalezionoby na półkuli północney naygorętsze klimata między zwrotnikami, a nawet i za niemi.

W Abuscheer (28° [Formel] szerok.) średnia temperatura w lipcu u jest 43°.

Na morzu czerwoném termometr stustopniowy o południu podnosi się do 44°, a przed północą do 34° opada.

W Benanes (25°20' szer.) gorąco w lecie dochodzi do 44°, kiedy w czasie zimy temperatura zniża się do 7°,2.

Te postrzeżenia robione były za pomocą wybornego termometrografu Sixa.

Batawii (6°12' połud. szer.) .. 26°,9 C. Cumany (10°27' północ. szer.) . 27°7.

Pondichery (10°55' szer. północ.) ... 29°,6. Madras (13°4' szer. półn.) ....... 26°,9. Manilla (14°36' szer. póln.) ....... 25°,6. Senegal (15°53' szer. półn.) ....... 26°,5. Bombay (18°56' szer. półn.) ....... 26°,7. Macao (22°12' szer. półn.) ....... 23°,3.

Rio-Janeiro (22°54' szer. połud.) .... 23°,5. Havanna (23°9' szer. półn.) ...... 25°,7.

Maranham (2°29' szer. połud.) .....27°,4.

Nadzwyczayna temperatura, postrzegana w południowych częściach stref umiarkowanych, zależy od temperatury krajów przyległych, właśnosci ich powierzchni, ciągłey jasności powietrza wolnego od pary wodney, i trwałości dnia, który z szerokością geograficzną wzrasta.

Nawet między zwrótnikami, wysoka temperatura jest rzadka, i w ogólności w Cumana i Bombay 32°,8 a w Vera Cruz 35°,1, nie przechodzi.

Wspominać zdaje się nie potrzeba, że ta wiadomość, obeymuje takie tylko obserwacye, które były robione w cieniu i zdala od odbitych promieni od ziemi.

Na równiku, gdzie obie odległości słońca wynoszą 60°,32', przeyścia słońca przez zenit przedzielone są od siebie 186 dniami.

W Cumana, letnia odległość słońca jest 76°59', zimowa 56°, 5' a przeyścia przez zenit (17 kwietnia i 26 sierpnia) po upływie 131 dni następują.

Daley, ku północy, w Havannie, odległość letnia słońca jest 89°41', zimowa 43°23', a czas między przechodami przez zenit (12 czerwca i 1 lipca) wynosi dni 19.

Że te przeyścia nierównie wyraźnie przez temperaturę się odznaczają, pochodzi to ztąd, że ich wpływ w niektórych mieyscach, przez niepogodę i inne fenomena elektryczne jest wstrzymywany.

W Cumana, słońce przez dni 109 czyli 1275 godzin (od 28 października do 14 lutego następnego roku) zostaje niżey jak równik, a jednak w tym czasie maximum nie przechodzi 33°55'.

Opóźnienie biegu słonecznego za zbliżeniem się do zwrotników, podwyższa ciepło mieysc odległych od równika, a szczególniey położonych na granicy strefy gorącey i umiarkowaney.

Bliżey zwrotników, np. w Havannie (23°9' szerokości), słońce potrzebuje 24 dni do przeyścia jednego stopnia z każdey strony zenitu; a pod równikiem, potrzebuje na to dni tylko 5. W Paryżu (48°50' szerokości), gdzie się słońce zimą na 17°42' oddala, latem ma pochyłość 64°38'.

Ztąd nayciepleysza pora trwa od 1 maja do 22 sierpnia, przez 103 dni, czyli 1422 godziny, tak prawie, jak druga pora roku w Cumana.

Porównywając Paryż z Havanną, postrzega się, iż w Paryżu od 26 marca do 17 września (175 dni, czyli 2407 godzin) słońce tak wysoko się wznosi, jak w drugjey porze roku pod zwrótnikiem Raka. W tym przeciągu czasu, naygorętszy miesiąc jest lipiec, podług obrachunku w obserwatoryum Paryzkiem od 1806 do 1820; średnia bowiem temperatura jest 18°,6; kiedy tym czasem w Cumana i w Havannie, gdy w pierwszém meyscu na 56°,5' a w drugiem na 43°,23' słońce się pochyliło, nayzimnieyszy miesiąc, mimo dłuższe nocy, w Cumana jeszcze 26°,2 a w Havannie 21°,2 średniey temperatury okazuje.

We wszystkich strefach, temperatura jedney pory roku, modyfikuje się temperaturą pory poprzedzającey.

Przy zwrótnikach, mniey są znaczne zniżenia temperatury, gdyż ziemia w poprzedzających miesiącach, wiele ciepła środkowego rozwinęła, które odpowiada, na termometrze stustopniowym, w Cumami 27°, w Havannie 25°,5.

Z wymienionych tu wszystkich postrzeżeń, zdaje mi się niepodobną, ażeby temperatura pod równikiem, dochodzić mogła do 29°,2; jak to przyjął uczony i szanowny autor traktatu o astronomiczném łamaniu się promieni.

Już P. de Bèze, pierwszy wędrownik, który odbywał podróż w godzinach dnia nayzimnieyszych i naygorętszych, w r. 1686 i 1699, porównywając Siam, Malakkę i Batawią, znalazł, „że ciepło niewiększe jest pod równikiem, jak pod 14° szerokości.”

Musi atoli bydź tam różnica, lecz bardzo mała, i ta przez wpływ rozmaitych przyczyn, znosi się w średniey temperaturze mieysc rozmaitych.

Zebrane do tychczas postrzeżenia, nie dają nam miary na średnią temperaturę, między równikiem a szerokością Cumany. M. S.