Digitale Ausgabe

(z dzieła Ansichten der Natur.) Gdy się zastanowimy nad wpływami, którena poznanie natury rozprzestrzeniająca się zna-jomość ziemi i umiejętne podróże do odległychkrajów wywierały, spostrzeżemy wkrótce jak terozmaitemi były, podług tego, czy formy organi-cznego świata, czy martwą skorupę ziemską, ro-dzaje skał, względny wiek i ich powstanie ba-dano. Każdą strefę ożywiają inne kształty ro-ślin i źwierząt, bo ciepło atmosfery zmienia się,

---

(*) Rozprawa ta czytaną była na publiczném posiedze-niu Akademji Umiejętności w Berlinie dnia 24 Stycznia1823; i składa część dzieła niedawno ogłoszonego: Wido-ki natury (Ansichten der Natur mit wissenschaftlichenErläuterungen. Stuttgart und Tübingen bei J. C. Cotta1826 T. 2. 12mo).|145| działając na płaszczyzny nie wynicsione nad po-ziom morza, podług jeograficznéj szerokości i roz-maitych zakrzywień izotermowych linji; zmieniasię daléj, na rozmaitych wyniosłościach, choćby ipromień słoneczny był prostopadły. Natura or-ganiczna nadaje każdéj krainie właściwy fizjo-gnomiczny charakter; przeciwnie, zachowuje sięnieorganiczna, gdy twarda skorupa kuli ziem-skiéj pozbawiona jest zielonéj powłoki. W oby-dwóch półkolach, od równika do biegunów, je-dnakowe skały pokazują się jednakowo w grup-pach przyciągane i odpychane. Na odległéjwyspie nieznanemi okrytéj roślinami, pod niebem,gdzie stare gwiazdy nie przyświecają, poznajeczęsto radośnie zdziwiony majtek, rodzinny fi-lad (*), dobrze znajomą skałę ojczystą. Chociaż stosunki geognostyczne nie zawisły odteraźniéjszego stanu klimatów, jednakże, lieznespostrzeżenia w obcych częściach świata nie tyl-ko nie zmniéjszają dobroczynnego wpływu napostępy nauki górniczéj i fizycznéj geognozji, alewłaściwszy kierunek im nadają. Każda wypra-wa zbogaca umiejętności przyrodzone nowemigatunkami roślin i źwiérząt: są to albo orga-niczne formy przyłączające się do dawno zna-jomych typów, ktore nierozerwaną siéć ożywio-nych tworów natury, często pozornie nadwerę-żoną w swéj pierwotnéj doskonałości, wypeł-

---

(*) Phylade.— Thonschiefer.— Łupek gliniany.|146| niają: albo kształty pojedynczo wystepujące, ja-ko ochronione szczątki zatraconyeh rodzajów,albo istoty do żadnych ze znajomych niepodobne,i ciekawość dla tego zaostrzające, nim się z inne-mi gruppami połączą. Takiéj rozmaitości nie-masz istotnie przy rozpoznawaniu stałéj skoru-py ziemskiéj. Objawiana jest w niéj zgodnośćw mięszaninach (Gemengtheil), w pokładach roz-licznych mass i ich perjodyczném wracaniu, cozdziwia geognostę. Tak w pasmie Andów jakw środkowym łańcuchu europejskim (Alpy), je-dna formacja zdaje się drugą przywoływać. Je-dnakowe massy kształtują jednakowoż zewnętrz-ne postaci: piaskowice, dolomit, porfyr, kształ-tują opoczyste ściany: szklisty feldspat, okwi-ty trachyt, dzwony i wysoko sklepione tumy. (*) W najodlegléjszych strefach wydzielają się

---

(*) Każdy rodzaj skał, jakoto: granit, gnejz, piako-wiec, wapień i t. d. ma sobie właściwe sewnętrzne zarysy,gdy je z pewnéj odległości uważamy. Wprawném okiemmożna kamienie tworzące ekoliczne wzgỏrki, nie wstępującna nie, z tych zaryséw czyli konturów (mówiąc wyrazemtechnicznym) prawie z pewnością poznać. Tutaj jest mo-wa o tym ważnym fenomenie: Humboldt powiada, że za-rysy trachytów pokazują się jako dzwony i tumy. For-ma druga łatwo z pierwszéj powstaje; gdy góra dzwono-wata rozciągnie się w jednym kierunku, natenczas grżbietprostą linję, a końce pochyłemi są ograniczone, tak, że gó-ra z boku widziana ma podobieństwo tumu. Wyrazu te-go, który jest nazwaniem wielu kościołów parafjalnych wPolsce, użyliśmy z powodu podobieństwa postaci skał dogotyckich tychże kościołów dachów.|147| wszędzie jednakowo, jakoby wewnętrznie roz-winięte znaczniéjsze kryształy z stałéj za-sadowéj massy, i oznajmiają często bliskośćnowéj niezawisłéj formacji. — Tym sposo-bem w górach znaczniéjszéj rozległości, mniéjwięcéj jaśnie przedstawia się cały świat nieor-ganiczny; lecz aby ten ważny fenomen mięsza-niny względnego wieku i powstania skał poznaćdokładnie, trzeba spostrzeżenia z najrozmaitszychkrain z sobą porównywać. Zadania, długo za-gadkowe dla geognosty w jego północnéj ojczy-znie, rozwiązują się pod równikiem. Chociażodległe kraje, jak się już wyżéj nadmieniło,nowych gatunków skał, to jest niezna-nych mięszanin ciał pojedynczych, nie okazują,nczymy się wszelako wielkie, wszędzie sobie ró-wne, wykrywać prawa, podług których warstwyskorupy ziemskiéj następują po sobie, lub są ży-łami przedzierane. Obok przedstawionych powyżéj korzyści dla wia-domości geognostycznych, z poszukiwań obszer-niéjszych krain, nie powinno nas zadziwiać, żepewien rodzaj zjawisk, tym jednestronniéj uważa-no, im porównania trudniéjszemi, więcéj powiem,zbyt mozolnemi do wynałezienia były. Jakkolwiekrozumiano miéć znaczne wiadomości do końcazeszłego wieku o kształcie wulkanów i działaniuich sił podziemnych, wiadomości te wspiérały sięna dwóch południowych Włoch górach Wezuwju-szu i Etnie, a gdy pierwsza przystępniéjszą była i |148| częściéj tak jak wszystkie niskie wulkany wy-buchała, utrzymywać można, że wzgórze służy-ło za prawidło, podług którego cały odległyświat, rzędem przy sobie uporządkowane wul-kany Mexyku, Ameryki południowéj i azjatyc-kich wysp, utworzonemi być sądzono. Podobneuważanie słusznie przypomina pasterza Wirgi-lego, któremn się zdawało że widzi w swéj u-bogiéj chacie obraz wieczystego miasta królew-skiego Rzymu. Wszakże już staranniéjsze rozpoznanie całegośródziemnego morza, szczególniéj wysp i nad-brzeżów wschodnich, gdzie się w człowieku naj-pierwéj umysłowe ukształcenie, i szlachetniéj-sze obudziły uczucia, zniweczyć mogło tak jedno-stronne widoki w naturze. Wzniesione tutaj zgłębi morskich posad trachytu skały potworzy-ły wyspy między Sporadami; takimże sposobempowstały Azory, które w trzech wiekach po trzy-kroć perjodycznie się pokazywały, w równychprawie odstępach czasu. Między Epidaurem aTrezeną, przy Methone, jest w Peloponezie Mon-te-Nuovo opisany przez Strabona, i niedawnoprzez Dodwcla widziany, wyższy od Monte-Nuo-vo pól Flegrejskich przy Bajach, nawet możewzniośléjszy od nowego wulkanu równin Me-xykańskich Xorullo, który otoczony widziałemtysiącami z ziemi wystającemi, jeszcze dymią-cemi się pagórkami z bazaltu. Z łożyska śród-ziemnego morza nietylko wybuchają wulka- |149| niczne ognie z trwających kraterów, odoso-bnionych gór z wnętrzem ziemi ciągle połączo-nych, jakoto z Stromboli, Wezuwjusza i Etny,lecz na Ischia przy górze Epomeus, i jak sięzdaje z podań dawnych na Lelantskich błoniachprzy Chalcis, płynęły Iawy z raptownie rozwar-tych szczelin ziemskich. Prócz tych fenomenów,do czasów historycznych, do téj ograniezonéj dzie-dziny pewnéj tradycji przypadających, które Rit-ter (*) w swoim mistrzowskim opisie ziemi zbie-rze i wyjaśni, posiadają brzegi śródziemnegomorza liczne jeszcze szczątki dawniéjszych dzia-łań ogniowych. Auwernja w południowéj Fran-cji przedstawia zamknięty system rzędów upo-rządkowanych wulkanów. (**), dzwonowatego tra-chytu gór, na przemian z ostrokręgami leją-cemi niegdyś wstęgowatéj lawy strumienie.Równa prawie z morzem płaszczyzna Lom-bardji otacza Euganeńskie pagórki, w któ-rych się wznoszą tumy ziarnistego trachytulub obsidjanu i perłowca (trzy z siebie wyra-dzające się massy), przełamując bogaty krzemieńwapnisty formacji Jura; nie widziano tam wszak-

---

(*) Ritter teraz Professor w Uniwersytecie Berlińskim,podniósł Jeografię do stopnia umiejętności, porzuciwszy ka-talogiczne wyliczanie gór, rzek, miast, ludności. Zasadyswoje oparł na umiejętnościach przyrodzonych, szczególniéjzaś na Geologji.(**) Zob. Kolumba Ner 4. str. 210.|150| że wązkich strumieni płynącéj lawy. Podobneświadki dawnych rewolucji ziemi, spostrzegamyw wielu częściach stałego lądu Grecji, które po-szukiwaniom geognosty kiedyś obszerne otwo-rzą pole, kiedy światło tam wróci, zkąd wprzó-dy na zachodni świat promienie rzucało, kiedyudręczona ludzkość pod dzikiém barbarzyństwemOsmanów jęczyć przestanie. Wspominam jeograficzną bliskość tych rozmai-tych zjawisk, aby przekonać, że łożysko śród-ziemnego morza, z swojemi rzędami wysp, mo-gło było uważnemu badaczowi to wszystko na-stręczyć, co w ostatnich czasach w takiéj roz-maitości w południowej Ameryce, na Tenereffielub na wyspach Aleutskich i bieguna bliskich krai-nach odkryto. Te przedmioty znalazły się sku-pione; lecz potrzeba było podróży w odległe kli-maty, porównania wielkich przestrzeni w saméjEuropie i zewnątrz onéj, aby jasno od siebieodróżnié powszechność i zawisłości wulkanicz-nych fenomenów. Sposoby mówienia trwałość i powagę nadają-ce pierwszym a fałszywym zapatrywaniom, in-stynktem wszakże często prawdę wskazujące,sposoby te mówienia, nazywają zarówno wulka-nicznym, każdy wybuch podziemnych ogniów istopionych materji, każde słupy dymu i parysporadyeznie z skał występujące, jak przy Co-larés po wielkiém Lizbońskiém trzęsieniu zie-mi; każdy gliniasty pagórek wyziewający Salse |151| czyli błota, asfalt i wodoród, n. p. przy mieścieGirgenti w Sycylji, przy Turbaco w południo-wéj Ameryce; każde żródło gorące gejserowe (*),parte w górę elastycznemi gazami; zgoła na-zywają wulkanicznemi wszelkie działania zdzi-czałych sił natury, przebywające we wnętrzachnaszego planety. Rodowici mieszkańcy środko-wéj Ameryki (Guatemala) i wysp Filippińskich,rozróżniają podwójne wulkany, wodne i ogniste.(Volcanes de agua y de fuego.) Pierwsze odczasu do czasu przy gwałtownych wstrząśnieniachi strasznym huku, podziemne wody wydają. Niezaprzeczając związku dopiero przytoczonych fe-nomenów, warto jest wszakże ściśléjsze nadaćznaczenie mowie fizycznéj i oryktognostycznéjgeognozji, i wulkanem zarówno nie nazywaćgórę zakończoną paszczą ognistą i każdą pod-ziemną przyczynę wulkanicznych skutków. W o-becnym stanie ziemi, zwyczajną formą wulkanówsą odosobnione góry ostrokręgowe, jakoto: We-zuwjusz, Etna, Pik na Teneryffie, Tunguraguai Cotopaxi. Widziałem je od najpoziomszychdo 17,700 stóp nad powierzchnię morza wzra-stające; lecz prócz takowych ostrokręgowychgór, znajdują się ciągle zapalone wulkany, w

---

(*) Geiser jedna z najwyższych i najsławniéjszych wodo-trysków naturalnych w Jslandji blisko Hekli. Humboldtnazywa kazżdy naturalny wodetrysk, Gejserowym, podobniejak wszelkie wzniośléjsze góry nazywają Alpami. |152| trwałém połączeniu z wnętrzem ziemi, powsta-jące, w długiém a najeżoném pasmie Andów,lecz nie w środku do murów podobnych szczy-tów, ale na końcach albo na ich spadzistości.Takim jest Pichincha, wznoszący się pomiędzymorzem południowém a miastem Quito, wsła-wiony od dawna przez formuły barometryczneBouguera; takiemi są wulkany na stepie de los Pa-stos o 10,000 stóp nad poziom morza wzniesio-néj. Wszystkie te różnokształtne wierzchołkizłożone są z trachytu (dawniéj trapowy porfirzwanego), skały ziarnistéj, przypadkowo poryso-wanéj: składają onę szklisty feldspat i amfibol, cza-sem przyłącza się piroxen, mika, zwyczajny feld-spat i kwarc. Tam gdzie pozostały ślady pierwsze-go wybuchu, iż tak rzekę dawne rusztowanie,odosobniony ostrokręgowaty wzgórek, otoczonyjest wysokim murem głazowym, jakoby płasz-czem z powalonych na siebie warstw. Tako-we mury czyli pierścieniowate okręgi zowią się Kraterem wzniesionym. Jest to wielkie i zna-komite widowisko, o którém Leopold Buch,pierwszy geognosta naszego czasu, pamiętną roz-prawę przedstawił przed 5 laty naszéj Akademii;z niéj to wiele przejąłem zapatrywań. Rozmaite tworzą gruppy wulkany ogniową pa-szczą z atmosferą zetknięte, słożkowate pagórkibazaltu i dzwonowate bez kraterów góry tra-chytu, ostatnie niskie jak Sarcouy, lub jakChimborazo wysokie. Tu wskazuje porównaw- |153| cza jeografja małe archipelagi, jakoby zamknię-te systemata gór z kraterami i potokami lawy,jak na Kanaryjskich lub Azorskich wyspach: tubez kraterów i właściwych strumieni lawy, jakw Euganeach i Siebengebirge przy Bonn (*); tamopisuje wulkany przy sobie uporządkowane wpojedyncze lub parzyste rzędy, równoodległeod głównego kierunku łańcucha długich gór,jak w Guatemala, Peru, Jawie: już onychże ośprostopadle wprost przeciwnym kierunku prze-cinając, jak wkrainie Azteków; tam ognie wy-rzucają góry wierzchołkami do wysokiéj grani-cy wieczystych śniegów sięgające, które się za-pewne wydobyły z rozpadliny 105 mil jeografi-cznych długiéj, całkowicie przecinającéj ląd sta-ły, od morza spokojnego do atlantyckiego oce-anu. To skupienie wulkanów już w pojedyncze o-krągłe gromady, już w parzyste rzędy, najnie-wątpliwiéj dowodzi, że ich działania nie z dro-bnych, powierzchni bliskich przyczyn, pochodzą,lecz są wielkiemi, głęboko zagruntowanemi skut-kami. Cała wschodnia w kruszce uboga częśćstałego lądu Ameryki południowéj, niema terazogniowych otworów, pokładów trachytu, i zape-wne nawet bazaltu z oliwinem. Wszystkie wul-kany amerykańskie leżą skupione na przeciw

---

(*) Nad Renem.|154| Azji, na owém napołudnikowém 1,800 mil jeo-ograficznych długiém pasmie Andów. Daléj wy-niosłe błonia Quito z wierzchołkami Pichiacha,Cotopaxi, Tunguragua, tworzą jedno wulkani-czne ognisko. Podziemne ognie wydobywają sięraz z jednego drugi raz z innego otworu, i teuważać nawykniono za oddzielne wulkany. Dzia-łania ognia, od trzech wieków, pomykają siętutaj od północy na południe. Nawet trzęsie-nia ziemi w téj części świata tak strasznie pa-nujące, dowodzą istnienia podziemnych połączeńnietylko krajów bezwulkanicznych, co od dawnawiadomo, lecz równie pomiędzy gorejącemipaszczami, niezmiernie daleko od siebie leżące-mi. I tak wulkan w Pasto, na wschód od rze-ki Guaytara, przez trzy miesiące nieprzestanniew r. 1797 wysoki słup dymu wypychał. W téj-że chwili zniknął, gdy o 6o mil z tamtąd wRiobamba wielkie trzęsienie ziemi i wypływyszlamów Moya zwanych (*) 30 do 40 tysięcyIndjan o śmierć przyprawiły. Nagłe zjawieniesię wyspy Azorskiéj Sobrina na wschód Azor-skich, 30 Stycznia 1811, było przepowiednią naj-straszliwszych trzęsień, które daléj nieco ku za-chodowi, od miesiąca Maja 1811 do Czerwca

---

(*) Moya jestto tuf gliniasty mniéj więcéj sierką prze-jęty, często wielkie przestrzenie kraju w znacznéj grubo-ści okrywający w Ameryce południowéj. Moya naleźy dowyrzutów błotnistych wulkanicznych.|155| 1812 prawie bezustannie, naprzód Antylle, po-tém równiny Ohio i Mississipi, w końcu naprze-ciw leżące pobrzeża Wenezuelskie trapiły. W30 dni po zupełném zburzeniu miasta Caracasnastąpił wybuch wulkanu S. Wincentego nabliskich Antyllach. W chwili téjże explozji dnia30 Kwietnia 1811 słyszano straszne podziemnełoskoty we wszystkich częściach krainy 2,200mil kwadratowych obszernéj. Tak mieszkańcynad rzeką Apure przy ujściu do niéj Rio-Nula,jak odlegli nad brzegami morza, porównywalite łoskety z wystrzałami ciężkich dział. Odujścia Bio-Nula do Apure, którém na Orinokowpłynąłem, rachują w prostéj linji 157 mil je-ograficznych. Te łoskoty nie przenosiły się za-pewne powietrzem i musiały mieć głęboką pod-ziemną przyezynę. Ich dzielność na pobrzeżachAntylskiego morza, bliskich niespokojnego wul-kanu, nie była prawie większą, niż wewnątrzkraju. Bez celu byłoby liczbę przykładów powiększać,o jednym wszakże jeszcze wspomniéć wypada, bopamiętném jest w dziejach Europy, znajome trzę-sienie ziemi w Lisbonie; równocześnie dnia 1Listopada 1755 r. nietylko jeziora Szwajcarskie,morze przy brzegach Szwecji, gwałtownie byłymiotane, ale i wschodnie Antylle, przy Marty-nice, Antigoa i Barbados, gdzie się morze perjo-dycznie nigdy nad 28 cali nie wzdyma, rapto-wnie 20 stóp wzrosło. Wszystkie te fenomena |156| dowodzą, że podziemne siły, okazują się w trzę-sieniach ziemi, albo dynamicznie natężając iwzruszając, albo w wulkanach chemicznie wy-rzuty przetwarzając. Dowodzą daléj, że te si-ły, nie płytko pod cienką ziemi skorupą, leczw głębiach naszego planety, przez rozpadliny iniewypełnione żyły na najodlegléjsze punkta je-dnoeześnie działają. (Dokończenie nastąpi.)

(z dzieła Ansichten der Natur.) (Dokończenie.) Im rozmaitsza jest budowa wulkanów, to jestwzniesienia otaczającego kanał, którém stopnio-ne materje z wnętrza na powierzchnię ziemi wy-dobywają się, tém interessowniéjszém będziewybadanie téj budowy dokładnemi pomiarami.Takowemi poszukiwaniami zajmowałem się szcze-gólniéj w innéj części świata. Co do ich wa-żności tę dodam uwagę, że szczyt wulkanóww różnych punktach różną ma wysokość. Filo-zoficzne pojęcie natury usiłuje zmienne wyda-rzenia terazniéjszości z przeszłością połączyć.Aby wykryć perjodyczne wracanie lub ogólneprawa przemiennych działań natury, potrzebamieć dane pewne i niewzruszone fakta, zbiera-ne w wiadomych czasach, aby do liczbowychporównań były przydatne. Gdybyśmy tylko zna-li od tysiąca do tysiąca lat, średnią temperatu-rę atmosfery, jako i ziemi w rozmaitych szeroko-ściach, wiadomyby natenczas był stosunck wzma-gającego się lub ubywającego ciepła klimatówi zmiany w wysokościach kolumny atmosferycz-néj. Takoweż porównania wypadłoby mieć, aby |256| poznać nachylenie i zboczenie igły magnesowéj,tudzież dzielność sił magnetyczno-elektrycznych;nad czém z grona téjże akademji dwaj wybor-ni fizycy Seebek i Erman tyle światła rozpostar-li. Jeśli chwalebném zatrudnieniem jest uczo-nych towarzystw, zmiany ciepła ziemskiégo, cię-żenia powietrza, kierunku i natężenia igły ma-gnesowéj, nieustannie dostrzegać, to przeciwniepowinnością jest podróżującego Geognosty, kiedywymierza nierównośći ziemi, szczególnie zwrócićuwagę na zmienną wysokość wulkanów. Comkiedyś na mexykańskich górach Toluca, Nauh-campatepetl i Xorullo, w Andach, zaś Quitu na Pi-chincha doświadczał, miałem sposobność powró-ciwszy do Europy w różnych czasach na Wezu-wjuszu powtórzyć. Saussure mierzył tę górę wr. 1773, gdy obadwa brzegi krateru północno-zachodni i południowo-wschodni równemi byćsię zdawały. Wysokość ich oznaczył 609 są-żni nad poziom morza. Erupcja w r. 1794roztrzaskała południową stronę; z tąd powsta-ła nierówność którą i mało wprawne oko zznacznéj odległości poznaje. W r. 1805 PanBuch, Gay-Lussac i ja mierzyliśmy trzy razyWezuwjusz: północna krawędź La rocca del Palo naprzeciw Sommy zgadzała się z podaną wy-sokością przez Saussura; południowa zaś o 75sążni była niższą jak w roku 1773. Z całéjwysokości wulkanu ku Torre del Greco (stro-nie gdzie ognie przed 30 laty szczególniéj dzia- |257| łały) ⅛ ubyła. Jego ostrokrąg popiołowy ma siędo całéj wysokości góry, jak 1 do 3— Pichinchyjak 1 do 10— Piku na Teneryffie jak 1 do 22.Wezuwjusz ma zatém stosunkowo najwyższy o-strokrąg popiołowy, dla tego ognie i lawy naj-częściéj buchają wierzchołkiem dla niskości wul-kanu. Przed kilką miesiącami poszczęściło misię nietylko moje pierwsze wymiary barometry-czne powtórzyć, lecz trzy razy wstąpiwszy natę górę, zupełnie oznaczyć wszystkie krawędziekrateru. Ta praca zasługuje na niejaki wzgląd,bo mieści w sobie pasmo wielkich erupcji odr. 1804 do 1822 i może jest jedynym porównaw-czym wymiarem wszystkich nierówności wiado-mych o jakim wulkanie. Dowodzi daléj, żekrawędzie kraterów, nie tylko tam, gdzie je wi-docznie trachyt formuje, jak w Piku na Tene-ryffie i we wszystkich wulkanach łańcucha An-dów, lecz wszędzie stalszym prawom podlega-ją, a niżeli z dorywczych spostrzeżeń rozumiano.Podług ostatnich moich pomiarów krawędź pół-nocno zachodnia Wezuwjusza, od Saussura, a za-tém 49 lat, może się nie zmieniła: południowowschodnia zaś ku Bosche tre Case została w r.1794 o 400 stóp zniżoną, a teraz jéj zaledwie10 sążni ubyło. Perjodyczne pisma donosząc o wielkichwybuchach, tak często zupełnie zmienioną po-stać Wezuwjusza ogłaszają: jeśli to twierdzenie |258| malarskie widoki w Neapolu sporządzane zda-ją się sprawdzać, tedy przyczyna błędu na tympolega, że zarysy krawędzi krateru, brane sąza zarysy wybuchającego ostrokręgu, który sięprzypadkowo w środku krateru z dna przez pa-ry podnosi. Takowy wyziewający ostrokrąg zlekko nawalonych rapilli i zuzlów pokazywałsię stopniowo wyższy, nad południowo-wscho-dnią krawędzią krateru, zwaną la Rocca delPalo. Ten interessowny ostrokrąg, który u-ważać nawyknięto w Neapolu za właściwy wierz-chołek, zapadł się podczas ostatniego wybuchu,w nocy z d. 22 Października, z strasznym łoskotem,tak dalece, że dno krateru od r. 1811 przystępne,teraz 750 stóp głębszém jest od północnéj, a 200od południowéj krawędzi wulkanu. Zmiennykształt i względem położenia wyziewającego o-strokręgu (którego otwór nie powinien być, jaksię często dzieje, za jedno z kraterem wulka-nu branym) nadaje Wezuwjuszowi w różnych e-pokach właściwą fizognomję, tak że historjografonegoż mógłby z zarysów wierzchołka, mającwiadome, kiedy południowa lub północna stro-na wulkanu była wyższą, z krajowidów Hacker-ta w pałacu Portici będących zgadnąć rok, kie-dy mistrz rzucał szkicę do swojego obrazu. (*)

---

(*) Filip Hackert urodzony w Prenzlaw w Uckermarkr. 1737: jeden z najsławniéjszych malarzy krajowidów.Bawiąc długo na dworze Neapolitańskim, miał sposobność|259| W dzień po zapadnieniu się 400 stóp wysokiegozuzlowatego ostrokręgu, gdy małe ale liczne stru-mienie lawy spłynęły, począł się w nocy z dnia23 na 24 Pazdziernika wybuch popiołów i ra-pilli, i trwał nieprzestannie 12 dni, najsilniéjjednakże w cztérech pierwszych. W tym cza-sie detonacje w wnętrzu wulkanu tak były mo-cne, że samo drżenie powietrza (trzęsienia zie-mi śladu nawet nie było) sufity pokojów w pa-łacu Portici rozsadziło. W bliskich zaś wioskachResina, Torre del Greco, Torre del Anunziata iBosche tre Case zjawiło się osobliwsze zdarze-nie: atmosfera tak dalece była tam popiołaminapełnioną, że się niebo wśród dnia przez kil-ka godzin najgłębszym kirem powlekło, micsz-kańcy z latarniami po ulicach chodzili, jak wQuito przy częstych wybuchach Pichinchy: ni-gdy pomieszanie i popłoch ogólnićjszy ich nieogarnął: potoków lawy obawiają się mniéj, a-niżeli wyrzutów popiołów; fenomen ten, w ta-kiéj gwałtowności tutaj nieznany, przywodzącdo pamięci cicmne powieści jak zniszczały Her-culanum, Pompeja i Stabiac, okropnemi obra-zami imaginację mieszkańców przeraził. Gorące pary wodne podczas erupcji z krateruwystępując, rozlały się w atmosferze, oziębione,

---

wykonania w tym czasie licznych widoków prawdziwie mi-strzowskich Neapolu i Wezuwjusza, które równie dla sztu-ki, jak dla nauk ścisłych są ważnemi.|260| potworzyły grube obłoki na około 9,000 stópwysokiego słupa popiołów i ogniów. To szybkiezgęszczenie pary czyli przejście z stanu gazudo wodnego, tudzież tworzenie się obłoków,jak Gay-Lussac dowiódł, powiększyło natężenieelektryczne. Pioruny wijąc się wypadały z słu-pa popiołów we wszystkie kierunki; i wyrażnieodróżniano toczący się grżmot w obłokach odwewnętrznych łomotów w wulkanie. Przy ża-dnym innym wybuchu zmiana działań sił elek-trycznych nie była bardziéj uderzającą. Z rana dnia 26 Października rozeszła się szcze-gólniéjsza pogłoska, że z krateru potok wrzącéjwody spada, zwalając przytém ostrokręg popio-łowy. Monticelli gorliwy i uczony dostrzegacztego wulkanu, postrzegł w krótce, że optycznezłudzenie tak błędną powieść rozpostarło. Mnie-many strumień był wielkiém mnóstwem suchegopopiołu, który się wysunął z szczeliny w naj-wyższéj krawędzi krateru. Po suszy nisz-czącéj pola a przodkującéj wybuchom wul-kanu, w końcu dopiero opisane grżmoty wul-kaniczne sprowadziły ulewne długo trwającedeszcze. Takie zjawisko zwiastuje pod wszel-kiemi strefami koniec wybuchów. Gdy w tedyzwyczajnie ostrokrąg popiołowy osłoniony jestobłokami i w jego bliskości ulewy są najgwałto-wniéjsze, można widziéć strumienic szlamu zewszystkich stron spadające. Przestraszony rol-nik rozumie, że te wody z wnętrza wulkanu |261| przez krater wylewają się; zwiedziony geognostąmniema morskie wody poznawać lub błotniste u-twory wulkanu, tak zwane Eruptions boueuses, czy-li terminem dawnych systematyków francuzkichprodukta ognisto-wodnéj likwefakcji. Jeśli szczy-ty wulkanów (jak to jest po największéj częściw łańcuchu Andów) nad granice śniegów wysta-ją, lub nawet do podwójnéj wysokości Etny do-chodzą, dopiero opisane ulewy stają się przytopnieniu śniegów nader częstemi i pustoszącemi.Do wybuchu wulkanu przyłączają się działaniameteorologiczne, które od wysokości góry, prze-strzeni ośniéżonego wierzchołka i rozgrzaniaścian ostrokręgu popiołowego zawisły; te wy-mienione przyczyny nie mogą być brane za wła-sności wulkanów. W obszernych jaskiniach wczęści na bokach w części u stóp wulkanu po-wstają podziemne jeziora, łączące się z liczne-mi strugami góry. Gdy wstrząśnienia poprze-dzające wszelkie wybuchy ogniowe na łańcuchuAndów, wzruszą silnie całą massę wulkanu, na-tenczas otwierają się podziemne sklepienia, zktórych wypadają zarazem woda, ryby i do tufupodobne szlamy. Tu wychodzi na świat ten in-teressowny Sum Cyklopów (Pimelodes Cyclo-pum), u góralów Quito Prenadilla nazwany: tęrybę w krótce po powrocie zwięźle opisałem. (*)

---

(*) Obszerniéjsza wiadomość o téj osobliwszéj rybie znaj-duje się w Zoologji Jarockiego T IV. k. 82.|262| Gdy się zapadł w nocy z dnia 19 na 20 Czerw-ca r. 1698, szczyt 18,000 stóp wysokiéj góryCarguairazo na północ Chimborazo leżącéj, o-kryły się pola okoliczne szlamem i rybami.Podobnież 7 lat przedtem, zgniłą gorączkę wmieście Ibar takowym rybnym wyrzutom wul-kanu Imbaburu przypisowano. Wspominam te data aby rzucić nieco światłanad róźnicą wyrzutów suchych popiołów a szla-mowatych wypływów tuffów i trassów, w któ-re się mieszają drzewo, węgiel i muszle. Nad mia-rę przesadzały pisma perjodyczne ilość popiołóww najnowszym czasie z Wezuwjusza wydętą, jakto zwykły czynić o wszystkiém cokolwiek ma sty-czność z wulkanami lub innym przerażającym wi-dokiem natury; dwaj nawet Neapolitańscy ChemicyVicenzo Peppe i Giuseppe di Nobili, ogłosili, po-mimo zaprzeczania Monticellego i Covellego,że te popioły złoto i srebro mają w swoim skła-dzie. Grubość warstwy spadłych popiołów po-mieszanych z rapili w 12 dniach ku Bosche treCase na pochyłościach ostrokręgu, dochodziła po-dług moich wymiarów tylko do trzech stóp, narówninie najwięcéj 15-18. calów. Takowe wy-miary powinny być na takich miéjscach wyko-nane, w którychby popioły równie jak śnieg lubpiaski nie były zwiane, lub wodami nagroma-dzone. Minęły czasy w których sposobem sta-rożytnych, w wulkanicznych zjawiskach cudo-wności szukano, w których Ktezjasz popiołom |263| Etny do półwyspu Jndyjskiego dolatywać kazał.Część żył Mexykańskich srebro i złoto-rodnych,znajduje się w prawdzie w trachytowym porfi-rze: lecz popioły Wezuwjusza przezemnie przy-wiezione, które wyborny Chemik P. Henryk Ro-se na moją proźbę analizował, nie okazały aniśladu złota lub srebra. Jak odmiennemi są moje rezultaty, a odpo-wiadają ścisléjszém spostrzeżeniom Monticel-lego, od rozgłoszonych w ostatnich miesiącach;pozostaną wszakże wyrzuty popiołów od 24-28Października najważniéjszym fenomenem, o ja-kim pewniéjszą wiadomość mamy od śmierci Pli-njusza starszego. Ilość teraz spadłych popiołówbyła może trzy razy większą od wszystkich, odczasu gdy te zjawiska uważniéj dostrzegano.Warstwa 15 lub 18 calowa, na pierwszy rzut okapokazuje się nic nie znaczącą w porównaniu massktóre Pompeję zasypały, nie uważając na ulewyi powodzie, które mogły te massy od wiekównagromadzić: i nie wznawiając żywego sporu, któ-ry nader zacięcie, a zarazem jednostronnie wglę-dem zniszczenia miast Kampańskich prowadzono,nadmieniam jedynie, że wybuchy wulkanu w od-dalonych od siebie epokach, co do dzielności niemogą być z sobą porównane. Wszelkie wnioski napodobieństwie wsparte są niedostateczne, jeżelisię nie gruntują na stosunku ilości lawy i po-piołów, wysokości słupa dymu, lub na sile detona-cyjnéj. |264| Z opisu jeograficznego Strabona i zdania Wi-truwjusza nad początkiem wulkanicznym pume-xu, okazuje się że do roku śmierci Wespazjana,czyli do wybuchu, który Pompeję pokrył,Wezuwjusz bardziéj do wypalonego wulkanu a-niżeli do solfatary był podobny. Po długim spoczynku podziemne siły naglesobie nowe drogi utorowały, pokłady pierwo-rodnego kamienia i trachytu na nowo przeła-mując; wtenczas musiały takie skutki nastąpić,które z późniéjszemi w żadne porównanie iśćnie mogą. Znajomy iest list Plinjusza młodsze-go, donoszący Tacytowi o śmierci stryja; zkądjasno: że ponowienie wybuchów, niech mi wol-no powiedzieć, ocknienie spiącego wulkanu, roz-poczęło się wyrzutami popiołów. Toż samo u-ważano w Xorullo w Wrześniu r. 1759, gdy ównowy wulkan warstwy syenitu i trachytu prze-łamując, wyniósł się raptownie z płaszczyzny.Rolnicy uchodzili z swych chat, bo je okryłypopioły, które zewsząd rozstąpiona ziemia wydę-ła. Przeciwnie, zwyczajne perjodyczne wybuchykończą się deszczem popiołu. Nadto jasno się Pli-njusz młodszy wyraża w liście, że jeszcze w po-czątku, gdy powodzie nie skutkowały, suche po-pioły z powietrza spadłe, 4-5 stóp grubości do-chodziły:» Dziedziniec, opowiada, prowadzącydo mieszkania w którém Plinjusz po południu spo-czywał, tak popiołami i pumexem był napeł-niony, że gdyby spiący dłużéj był się ociągał, wyj- |265| ście znalazłby zawarte.« W zamkniętéj prze-strzeni podwórza nie mogły wiatry nagromadzićpopiołów. Poważyłem się moje porównawcze uwagi owulkanach przerwać pojedynczemi nad Wezu-wjuszem spostrzeżeniami, częścią dla wielkiegointeressu, który ostatni wybuch wzbudził, czę-ścią że każdy znaczniéjszy deszcz popiołów klas-syczną ziemię Pompei i Herculanum przypomina. Dotąd uważaliśmy kształt i skutki takich wul-kanów, których kratery w nieustanném połącze-niu z wnętrzem ziemi zostają. Ich wierzchoł-ki wzniesione, tworzą trachyty i lawy licznemiżyłami poprzedzielane. Jednostajność tych skut-ków bardzo złożonéj struktury dowodzi. Wul-kany mają, że tak powiem, bardziéj indywi-dualny charakter, który długo równym sobiepozostaje: i tak blisko siebie położone, wydają poczęści zupełnie różne twory, jakoto feldspatowelub leucytowe lawy, albo obsidjany z pume-xem, lub bazalty z peridotem (oliwin). Góry te należą do nowszych zjawisk na ziemi,i prawie zawsze warstwowe skały przełamują; ichwybuchy z strumieniami lawy, powstały po utwo-rzeniu teraźniéjszych dolin. Życie wulkanówzawisło, jeśli się wolno wyrazić obrazowo, odsposobu i czasu trwania ich związku z wnętrzemziemi. Przez wieki często odpoczywają; zapalają sięraptownie, i w końcu zostają solfatarą, parą wo- |266| dną, gazami lub kwasami dymiącą. Niekiedystają się jak Pik na Teneryffie takową wyrobniąodradzającéj się siarki (Solfatare), a z bokówich jeszcze płyną liczne strumienie lawy, ztą różnicą, że niżéj bazaltowe, powyżéj gdzieciśnienie jest zmniéjszone, obsidjanowe z pu-mexem (*). Niezawisły od wulkanów z trwałym kraterem,jest jeszcze inny rodzaj ognistych zjawisk rza-dziéj przytrafiających się, lecz szczególniéj dla u-miejętności geognostycznych ważnych, bo przypo-minają najdawniéjsze rewolucje ziemi naszéj-Góry trachytowe otwierają się naglę, wydają la-wy i popioły i zamykają się na powrót: możena zawsze tak okazała się ogromna Antisanaw pasmie Andów i Epomeus na wyspie Ischia(w r. 1302). Niekiedy buchnie płomieniem płasz-czyzna, a lawy ją obleją; częste tego przykładywidzimy na wysoko nad morze wzniesionéj ró-wninie Quito, w Islandji zdala od Hekli, lubw Eubei na Lewantskich płaszczyznach. Tegorodzaju połączenie z wnętrzem kuli ziemskiéj,nie iest tedy trwałém. Działania ustają, gdy sięzamyka szczelina lub kanał połączający; wszy-stko zdaje się dowodzić, iż podobnymże sposo-bem utworzonemi były żyły bazaltu i trachy-tu, przerzynające w różnych częściach ziemi pra-

---

(*) Leopold Buch o Piku na Teneryffie w opisie fizycz-nym wysp Kanaryjskich str: 213.|267| wie wszystkie formacje, jakoteż żyły syenitu,porfiru piroxenowego i migdałowca (Mandelstein),znajdowane tylko w najnowszych warstwachskał przechodowych i najdawniéjszych warstwo-wych. W młodym wieku naszego planety, wy-dobyły się z wnętrza materje płynne, przez ze-wsząd rozpękniętą skorupę ziemską i skrzepłyalbo jako ziarnisty kamień wypełniający żyły,albo na inne skały pokładając się w warstwach.Swiadki te pierwiastkowego świata dochowanedotychczas w tak zwanych utworach wulkanicz-nych, pokazują, że te lawy nie płynęły wstęgo-wato, jak lawy naszych odosobnionych wulka-nów. Mięszaniny piroxenu, tytanjanu, żelaza,sklistego feldspatu i amfibolu mogły być w ró-żnych epokach jednakowemi, zbliżone raz do ba-zaltu, drugi raz do trachytu; przypuszczają że pier-wiastki chemiczne mogły się ułożyć w oznaczonychstosunkach, jako formy krystaliczne (co nau-czają nowe a nader ważne prace Pana E. Mitscher-licha, który otrzymał sztuką w laboratorjumchemiczném minerały wulkaniczne) statecznieprzecież poznajemy, że jednakowo złożone pier-wiastki, wydostały się nader rozmaitemi drogamina powierzchnię ziemi, to jest: albo zostaływzniesione; albo wyszły przez doczasowe szcze-liny będące w warstwach skał w dawniéj u-kwaszonéj iuż skorupie ziemskiéj; lub wylałysię jako strumienie lawy z ostrokręgowatychgór z trwałym kraterem. Pomięszanie tak ró- |268| żnorodnych zjawisk zwraca nazad geognozję wul-kanów w niepewność, którą znaczna liczba poró-wnawczych spostrzeżeń zwolna zaczęła wyjaśniać. Często zapytywano się, coby się w wulkanachpaliło? coby ciepło wzniecało, w którém sięziemia i kruszce topią i łączą? Nowsza chemjaodpowiada: że tam goreją same przez sięalkalja, ziemie i kruszce czyli pierwiastki tychciał. Twarda, już ukwaszona skorupa ziemi, prze-dziela otaczające kwasorodne powietrze od pal-nych nieukwaszonych pierwiastków w wnętrzunaszego planety zostających. Doświadczenia wkopalniach i jamach czynione dowodzą: że podwszelkiemi strefami w niewielkiéj już głębokościciepło ziemi znàcznie przybiera, począwszy odśredniéj temperatury atmosfery miéjsca dane-go. (*) Tak ważna i prawie wszędzie urzeczy-wistniona prawda, stoi w związku z skutkamiwulkanicznemi. Laplace nawet wyrachował głę-bokość, w któréj kulę ziemską można uważać,jako płynną materję. Jakiekolwiek zarzuty,bez ujmy sprawiedliwéj czci tak znakomitemuimieniowi, uczynić można, co do liczbowéj pe-wności tego rachunku, jest to wszakże prawdo-podobieństwem, że wszelkie wulkaniczne skutkipowstają z jednéj nader prostéj przyczyny, przezciągłe lub przemijające połączenie wnętrza zpowierzchnią naszego Planety. Elastyczne pary

---

(*) Wypracowałem z P. Arrago o tém osobną rozprawę.|269| wypierają w górę ukwaszające się pierwiastkiprzez rozpadliny. Wulkany żé tak powiem, sąto pojedyncze zródła: wytryskujące jednakżepłynnemi mieszaninami alkaljów, ziemi, krusz-ców; takowe strumienie lawy płyną jednostajniei spokojnie, gdy są podniesione i otwory do wy-dobycia się znajdują. Podobnymże sposobemwystawiali sobie starożytni (podług rozmowyPlatona: Fedon) wszelkie ogniste strumienie,jako wypływy Pyroflegetona. Do tych myśli niech mi wolno będzie ieszczejedną zbyt może śmiałą dołączyć. Jeden znajdziwniéjszych fenomenów w skamieniało-ściach objawiający się, zawisł może od wewnę-trznego ciepła ziemi, na co nas doświadczeniatermometryczne i dostrzeżenia nad wulkanaminaprowadzają. — Zwierzęta bowiem podrówni-kowe, drzewiaste paprocie, palmy i bambasy,leżą schowane w zimnéj północy. Podział or-ganicznych istot w pierwiastkowym świecie znaj-dujemy wszędzie zupełnie różny od teraźniéj-szego, a z tąd wynika i różność klimatów. Abywytłumaczyć tak ważne zagadnienie, uciekali sięuczeni do rozlicznych hipotez: jedni przypiso-wali przyczynę téj odmienności zbliżeniu siękomety, inni zmienionemu nachyleniu eklipty-ki lub natężonemu działaniu promieni słonecz-nych. Żadna z nich ani astronoma, ani fizyka, anigeognostę, zarazem zaspokoić nie mogła. Ja z méjstrony zostawiam chętnie niezmiennie, oś ziemi |270| lub światło słońca, z którego plam jeden ze sła-wnych astronomów tłumaczył pól urodzaj lubnieurodzaj, i rozumiem, że każdy planeta nieza-wiśle od słońca na około którego się obraca iswojego astronomicznego stanowiska, posiadajeszcze liczne przyczyny ciepło wzniecające, ja-koto: ukwaszenie się, osady, i chemicznie zmie-nione dążenie czyli sposobność łączenia się ciał,lub natężenie elektro-magnetyczne. A gdzie się w pierwotnym świecie rozchodzi-ło ciepło, wydobywające się z głęboko rozpę-kniętéj skorupy ziemskiéj, tam udawać się mo-gły może przez kilka wieków, palmy i drze-wne paprocie, z wszystkiemi podrównikowemizwierzętami. Z widoku który niedawno ogłosi-łem w moim dziele pod tytułęm: Próba geo-gnostyczna o pokładach skał, w obydwóch pół-kulach (*), byłaby wnętrzna temperatura naszéjziemi, tąż samą przyczyną, która teraz tak okro-pne zniszczenia sprawia; byłaby zdolną w nowoukwaszającéj się skorupie ziemskiéj, poprzedzie-lanéj głębokiemi rozpadlinami, wydać najbuj-niéjsze roślinienie, pod wszelkiemi szeroko-ściami. Ktoby się skłaniał przyjmować iż utwory go-rącéj strefy, jakoto długowłose słonie, teraz

---

(*) Essai géognostique sur le gisement des roches, dans lesdeux hémispheres par Alex. de Humboldt. Seconde EditionParis 1826.|271| lodami otoczone, pierwiastkowo właściwemi by-ły zimnéj północy, i że do tegoż ogólniéjszegotypu należące kształty, jakoto lwy i tygrysy, ra-zem w zupełnie przeciwnym klimacie źyć mo-gły: wtedy takowego tłumaczenia na roślinienierozpostrzeć niemożna. Z powodów w fizjolo-gji roślin rozwiniętych, nie mogą palmy, pizan-gowe krzewy i drzewiaste Monocotyledony, zimnapółnocy wytrzymać; w dotkniętym tutaj geogno-styczném zagadnieniu zdaje się być trudną rzeczą,rośliny od zwierząt rozdzielić, jedno tłumacze-nie winno zarazem jedne i drugie obejmować. Zakończając tę rozprawę, do datów, nazbiera-nych w najrozmaitszych częściach świata, do-mniemania hypotetyczne przyłączyłem. Umieję-tność filozoficzna natury, wznosi się nad po-trzeby zwyczajnego opisu. Nie jest to nagroma-dzenie niepłodne pojedynczych spostrzeżeń. —Czynnemu a ożywionemu umysłowi ezłowiekaniech będzie czasem dozwolono, z teraźniéjszościw przeszłe czasy się zapuszczać, przeczuwać toco jeszcze jasno nie jest poznaném i radowaćsię nad owymi staremi w rozlicznych kształtachpowracającemi Mitami Geognozji.