O progach (kataraktach) rzeki Orenoko, przez Alexandra de Humboldt. I. Oddzial. Wrazenia wielkich przedstawien natury -- Orenoko -- Przypomnienie Kolumba -- O zrzodle rzeki Orenoko -- El Dorado -- Czarne rzeki -- Kamien cierpliwosci -- Hieroglify -- Obrazy slonca i ksiezyca. Chce okreslic obraz roskoszney natury, i opisac doliny, pieniacemi sie wodami przerzynane. Chce wystawic dwa wielkie widowiska, ktore natura posrod Guaiany w pustyniach Atury i Maypury wystawila; to iest owe spadki rzeki Orenoko, ktore, chociaz tak slawne, malo jeszcze przedemna przez Europeyczykow zwiedzane byly. Wrazenie, ktore w nas widok natury zostawia, rodzi sie nie tak przez szczegolne wlasnosci iakiey okolicy, iak raczey przez rozmaitosc swiala, w ktorem gory i doliny nam sie ukazuia. Raz widzimy ie czystym blekitem niebios wyiasnione, to znowu z pomiedzy oblokow pada na nie chwilami mdle tylko swiatlo. Takze i obrazy w jednym lub drugim sposobie tego tak rozmaitego widoku malowane, sprawiaia w nas mocnieysze lub slabsze wrazenia, a to w takiey mierze, w jakiey sie z potrzeba naszego stopnia uczuc zgadzaia, poniewaz w duszy naszey obraz fizycznego swiata odbiera rzeczywistosc i zycie. Postac gor, ktore w mglistem nieiako oddaleniu, widokrag ograniczaia, ponura ciemnosc gaiow i odlowych, strumien, ktory z swego lona wybiega i niepohamowanym pedem z wiszacych skal sie rzuca, zgola wszystko, co widok iakiey okolicy charakteryzuie, bylo zawsze z wewnetrznem czuciem czlowieka w niedocieczonym stosunku. Ten niedocieczony wplyw zradza te nayszlachetnieysza czesc roskoszy, ktora natura nam udziela. Nigdzie zas nie przenika nasz umysl glebszem uczuciem swoiey wielkosci, nigdzie nie mowi silniey do serca, iak pod niebem indyiskim. Dla tego osmielam sie nowy obraz wystawic, a w nagrode spodziewam sie otrzymac zupelne przypatruiacego sie zaspokoienie. Wspomnienie odlegley i obficie uposazoney przestrzeni, widok wolney, silney zyznosci, wzmacnia i odmladza dusze, a umysl ciezarem teraznieyszosci przygnebiony, chetnie sie zatrudnia mlodoscia rodzaju ludzkiego i iey wspaniala prostota.-- Wiatry i wody iednostaynym swym pedem ku wschodowi, sprzyiaia zegludze na spokoyney odnodze morza, ktora ogromna przestrzen miedzy nowym ladem i zachodnia czescia Afryki zaymuie. W blizkosci brzegow granitowych Guaiany, daie sie widziec rozlegle uyscie wielkiey do ieziora podobney rzeki, ktora swoie slodkie wody morzu oddaie. Iey zielonkowate fale, iey spienione balwany, ktore sie o skaly rozbiiaia, sprawuia zadziwiaiaca sprzecznosc z ciemnym blekitem morza, od ktorego ie widoczna linia odroznia. Ta rzeka otrzymala zapewne nazwisko Orenoko przez bledna wymowe Europeyczykow, ktorzy ia odkryli; iest ono w glebi kraiu zupelnie nieznane. Dzikie narody tem tylko przedmiotom, ktore latwo zamianie podlegacby mogly, osobne nadaia nazwiska. Rzeki Orenoko, Amazonek, i Magdaleny, oznaczaia tylko slowem rzeka, a czasem zowia ie wielka rzeka, lub wielka woda; lecz ludzie mieszkaiacy na ich brzegach, nadaia i naymnieyszem rzeczkom osobne nazwiska. Ped, ktory Orenoko przy wyspie S. Troycy sprawuie, iest tak gwaltowny, ze czesto okret odpedza, ktory chce przeciw wodzie plynac. Ta okolica nazywa sie smutna zatoka. Iezyk smoczy, ksztalci wchod. Tu posrod huczacych balwanow wznosza sie ogromne, samotne skaly. Sa to szczatki dawney grobli, ktora niegdys wyspe S. Troycy z brzegami Paria laczyla, lecz pozniey przez gwaltowny ped wody przelamana zostala. Przy tem to mieyscu Kolumb, ten nieustraszony zeglarz po pierwszy raz przekonal sie o bycie stalego ladu Ameryki. "Tak zadziwiaiaca ilosc slodkiey wody" sadzil ten maz, ktory nature zupelnie poznal, "musi koniecznie pochodzic z rzeki, ktorey bieg iest bardzo przedluzonym. Ziemia, ktora ta wode wydaie, musi bydz stalym ladem, nie wyspa". Gdy towarzysze Alexandra sniegiem okryty Parapamizus przeszli, sadzili, ze Hind tak obfity w krokodyle, iest odnoga Nilu. Kolumb nie znal ksztaltowego podobienstwa, ktore we wszystkich tworach klimatu goracego panuie, mniemal wiec, ze ten nowy staly lad, iest przedluzeniem wschodnich brzegow Azyi. Przyiemny chlod wieczorow, czystosc nadzwyczayna powietrza i niebios, balsamiczne wyziewy kwiatow, ktore kuniemu wiatry ladowe niosly, wszystko to -- iak sie Herrera wyraza -- kazalo mu wnioskowac, ze sie znayduie niedaleko ogrodu Edenu, tego swietego przybytku pierwszych ludzi. Sadzil takze, ze Orenoko iest iedna z tych czterech rzek, ktore, wedlug podania dawnych czasow, wyplywaly w ziemskim raiu, azeby skrapiac i upiekszac swiezo ubarwiona ziemie. Ta poetyczna mysl zaymuie w dzienniku podrozy Kolumba osobne mieysce, pelne pieknych i interesownych uczuc. Dowodzi ona, ze tworcza wyobraznosc tymze sposobem mowi z zeglarza, ktory swiat odkryl, jak i ze wszystkich ludzi, ktorych natura wielkiemi darami uposazyla. -- Podlug moich astronomicznych postrzezen, wynosi bieg Orenoko nie wiecey iak 260 mil; iednak w oddaleniu 140 mil od uyscia postrzeglem, ze podczas wezbrania, szerokosc iego wynosi 16 mil i 200 krokow. Zrzodel iego nie zwiedzal zaden ieszcze Europeyczyk, zaden nawet z kraiowcow, ktoryby z Europeyczykami w jakim zwiazku zostawal. W lecie roku 1800, gdym z P. Bonpland po wyzszey czesci Orenoko plynal, przybylismy do uyscia rzek Sodomoni i Guapo. Tu gleboko w oblokach kryie sie spadzisty wierzcholek gory Duida, ktora nayokazalszy widok przedstawia, na iaki sie tylko natura miedzy zwrotnikami zdobyc mogla. Poludniowa strona tey gory iest zupelnie z drzew ogolocona. Wilgotne, wieczorne powietrze napelnione iest zapachem ananasow, ktorych soczyste pienki, po nad inne niskie rosliny sie wznosza; a pod korona zielono niebieskawych lisci, iasnieie zlotawy owoc z daleka. W mieyscach, gdzie wody z kwiecistych lak tryskaia, ksztalca wysokie palmy samotne grupy ktorych lisciami w tey goracey strefie zaden pokrzepiaiacy wietrzyk nie wzruszy. Na zachod gory Duida zaczyna sie gesty las dzikich drzew kokosowych. Tu zbieraia kraiowcy materyaly do swoich detych instrumentow. Sa to dudki czyli piszczalki z niezmiernie wielkiey trzciny. Przy Chiguire tak sie Orenoko zweza, ze mieszkancy postawili most z uplecioney Liany, rodzaiu niezmiernie grubey loziny. Guaikowie nadzwyczaynie bialy, ale bardzo maly rod ludzi, nie dozwalaia podrozuiacemu, ktory sie ich zatrutych strzal obawia, zwiedzac dalsze ku wschodowi lezace okolice; a wszystko, co mowiono o ieziorze, z ktorego Orenoko ma wyplywac, iest bayka. Daremnieby szukano ieziora -- Laguna del Dorado w calem przyrodzeniu. Mialozby owo o 5. stopni bardziey ku zachodowi lezace, male iezioro, z ktorego Pirara wyplywa, dac powod do tey bayki? Posrod niego lezy wyspa Pumazena, ktora zapewne iest skala z slnacego sie marmurku, ktorey poblysk od wieku 16go wslawiony, dla latwowiernych ludzi czesto sie stawal niebezpiecznym, poniewaz bayke o El-Dorado utworzyl. Wedlug powiesci wielu kraiowcow, Magellana nadpowietrzne budowle nieba w Australii, i przepyszne zjawienia okretu Argo, nie sa niczem innem, iak tylko odblaskiem srebrney gory Parime. Z reszta iest to dawnym zwyczaiem teoretycznych Jeografow, ze wszystkiem wielkiem rzekom swiata kaza z jezior wyplywac. Orenoko iest iedna z tych osobliwszych rzek, ktore po wielu krazeniach ku wschodowi i zachodowi, nakoniec taki stopien wstecznego biegu przyymuia, ze ich uyscie stawa prawie pod merydianem ich zrzodla. Znakomita odnoga Orenoko w Europie malo co znana, nazywa sie Cassiquiare i laczy sie z Rio Negro, wlasciwie Guainia zwanym. Nieprzerwana zegluga przez 472 mil , poprowadzila mnie z Rio Negro przez Cassiquiare do rzeki Orenoko tak, ze przez ta moia zegluge dowiedziona iest splawna komunikacya miedzy rzeka Amazonek i Orenoko. Rzeki Atabapo, Tomi, Tuamini i Guainia wyszczegolniaia sie przez godne uwagi widowisko czarnych wod swoich. W przeyrzoczystych naczyniach, pokazuie sie ich woda zlotawa, w cieniu zas palmow czarna. Osobliwszym blaskiem maluie sie obraz gwiazd australnych w tych czarnych rzekach, a astronom moglby z nich iak z sztucznego horyzontu korzystac. Te rzeki, ktorych okolice sa zyzwieysze i zdrowsze od innych, nabieraia swego koloru naypewniey z rozkladu weglanego wodoru, i obfitey wegetacyi swoich brzegow. Uwazalem, ze Guaiaquil przy zachodnim spadku gory Tschimborasso zoltego, w dluzszym zas biegu przez laki, kawowego koloru nabiera. Nie daleko uyscia rzek Quaviare i Atabapo znayduie sie ksztaltne palmowe drzewo, Piriguao zwane, ktore naypysznieysze owoce zolte i purpurowe wydaie. Tam, gdzie niedaleko S. Fernando de Atabapo raptownie Orenoko ku polnocy sie zwraca, znayduia sie wielkie progi (katarakty) Atury i Maypury. To iest koryto przez olbrzymie massy skal scisnione, i przez naturalne groble, iak gdyby w rozne sadzawki podzielone. W srodku przepasci, gdzie wody na przeciw uyscia rzeki Meta szumia, okazuie sie ogromna samotna skala, ktora mieszkancy slusznie Kamieniem cierpliwosci zowia; poniewaz dla plytkiey wody ci, ktorzy przeciw rzece plynac zamyslaia, musza czesto po dwa dni na niey sie zatrzymac. Na przeciw missionarskiey osady Carichana uderza podroznego widok nadzwyczayny. Z posrod lasow palmowych wznosi sie pionowo gora Mogoteh de Kokuyza do wysokosci 200 stop, iak gdyby ogromny pomnik rekami Cyklopow wystawiony, i dzwiga na swoim szczycie drugi las z wielkich drzew. Ku polnocy wznosza sie ogromne massy granitu, ktorych blyszczaca bialosc, z zielonoscia lasow osobliwszym sposobem odbiia. Tu rzeka opuszcza granitowe gory, aby przerzynac nieprzestepne lasy Guaiany i rowniny, na ktorych w nieprzeyrzaney odleglosci sklepienie niebios spoczywa. W okolicy malownych skal Keri i Oko, ma Orenoko rownie iak Nil przy Phila i Syene te wlasnosc, ze czerwonawemu granitowi, o ktory sie od wiekow rozbiia, czarnego koloru nadaie. Przy skale Keri, wyspach kataraktowych, w pasmie gor Kumadaminari i przy uyjsciu rzeki Jao widziec mozna czarniawe wkleslosci, ktore sie 150 do 180 stop po nad teraznieysza powierzchnia wody wznosza, co rownie iak wszystkie rzeki Europy dowodzi, ze te, ktore do dzis dnia podziwienie wzbudzaia, sa tylko slabemi szczatkami tych ogromnych wod, ktore pierwiastkowa ziemie przerzynaly. Dzicy mieszkancy Guaiany, zwracali takze nasza uwage na przeszla wysokosc wody. Podlug wiarygodnych zapewnien mozna widziec na przestrzeni przy Uruano samotna granitowa skale, na ktorey, w wysokosci 80 stop, znayduia sie wyobrazenia slonca, ksiezyca, i wielu zwierzat, miedzy ktoremi krokodyle i waz olbrzymi (Boa). W rownie zadziwienia godnem mieyscu na skale Uruana i Enkaramada daia sie widziec hiroglificzne znaki popisane. Przyszli podrozni powinniby te przedmioty, do ktorych tylko za pomoca sztuki zblizyc sie mozna, dokladnie rozpoznawac. Kraiowcy opowiadaia, ze ich przodkowie te rysy podczas potopu wyryli. Ta wysokosc wody, okazuie stan ziemi, ktory nie moze bydz w ta Epoke przeniesiony, w ktorey pierwsze roslinne pokrycie ziemi, olbrzymie ciala zaginionych rodzaiow zwierzat czworonogich, wraz z mieszkancami dawnego swiata, na powierzchni ziemi swoy grob znalezli. Skala Keri otrzymala swoie nazwisko od bialego z dala blyszczacego platka, w ktorym kraiowcy podobienstwo z ksiezycem w pelni upatruia, a ktory podobno iest wezlem kwarcu uksztalconym przez zjednoczenie sie kilunastu zyl kruszcowych na czarnym granicie. Na gorze Kamosi (slonce) czcza kraiowcy podobna tarcze, jako obraz slonca. Poniewaz skala Keri ku zachodowi, Kamosi zas ku wschodowi iest obrocona, moze ta okolicznosc do tego sie wielu przylozyla, ze tem gorom te nazwiska nadano. Przytem zastanawia ieszcze podobienstwo wyrazu Kamosi z fenicyyskim Kamosh, ktory takze slonce oznacza. II. Oddzial. Progi (raudale.) Maypury , Aturyi -- Niebezpieczenstwa -- Iaskinia Ataruipe, grob calego narodu -- Stara papuga, pomnik historyczny -- Smutne przeczucia. Progi (Katarakty) Maypury skladaia sie z niezliczonego mnostwa malych kaskad, ktore w stopniowych spadkach po sobie nastepuia. Raudal (tak nazywaja Hiszpanie ten rodzay spadkow) konczy sie w Archipelagu wysp i skal, ktore koryto rzeki tak sciesniaia, ze z jey szerokosci 8000 stop, zaledwie 20 dla zeglugi zostaie. Z zadziwieniem postrzeglem, ze caly spadek raudalu tylko 28 do 30 stop wynosi. Mowie z zadziwieniem, poniewaz okropny szum pieniacych sie balwanow pochodzi iedynie z jlosci wysp i skal, z ktoremi woda w biegu swoim walczyc musi. Pominawszy skale Manimi, odkrywa sie cudowny prawie widok. Raptem daie sie widziec zdumialemu oku pieniacy sie spadek, ktory przestrzen caley mili zaymuie. Czarne massy skal wznosza sie iak wieze z jego lona, lecz kazde wybrzeze, kazda skala przyozdabia sie pysznemi drzew grupami. Gesta chmura pary unosi sie nieustannie nad woda. Przez te mglista pare, w ktorey sie piana rozpuszcza, przeciskaia sie szczyty drzew palmowych. Gdy promienie zachodzacego slonca w tym wilgotnym obloku sie lamia na ten czas zadziwiaiace pieknosci to optyczne zjawisko przedstawia. Na przemiany ukakazuia sie i nikna kolorowe luki, a ich obraz, lekkie igrzysko wietrzykow, unosi sie i chwieie nieustannie. Plyn wody w czasie dzdzystym narzucal zyzney ziemi wkolo nieurodzaynych glazow, koryto rzeki laczacych; tak, posrod golych skal daia sie widziec pyszne Flory plody. -- Zdala widac pasmo gor Kunawami. Ostatnie ogniwa tego lancucha od kraiowcow Kalitamini nazwane, wydawaly nam sie bydz przy zachodzie slonca czerwonawo zarzaca sie massa. Zdaie sie, ze ten osobliwszy blask pochodzi od promieni slonecznych, ktore sie na sklniacym marmurku lamia. W pustyniach, gdzie milczenia natury nic nie przerywa, uwazalismy w czasie naszego pieciodniowego pobytu, ze szum wody nocna pora trzykroc mocnieyszym sie stawal. Zapewne goracosc powietrza we dnie tamuie rozleganie sie odglosu; podczas nocy zas gdy powierzchnia ziemi chlodnieie, niknie ta przeszkoda. Kraiowcy pokazywali nam slady drogi kolowey. Z widocznem ukontentowaniem przypominali sobie zwierzeta rogate, ktorych uzywano do ciagnienia czoln na wozach w owych czasach, kiedy Iezuici w tych okolicach okrag swego dzialania rozszerzali. W roku 1800 podalem plan generalnemu rzadcy kraiu Wenezuela, w ktorym moznosc polaczenia przez kanal rzek Kameji i Toparo wywiodlem. Tym sposobem unikloby sie niewygody, wynikaiacey z przeladowywania na czolna towarow, rzeka Orenoko idacych, i niebezpieczenstw posrod ktorych z wiela trudami katarakty przebywaia. Raudal Atury zupelne ma podobienstwo z raudalem Maypury. Szerokosc iego wynosi 3 do 4000 sazni paryzkich. Gdym z P. Bonpland powrocil od brzegow rzeki Rio- Negro, przeiezdzalismy na obciezonych czolnach kolo tego spadku. W raudalu Kamukari ksztalca skaly granitowa groble. Weszlismy do iedney iaskini, ktorey sciany wodny kamien i sklniacy sie Bissus okrywal. Z okropnym rykiem pedzi rzeka swoie balwany, po nad sklepieniem tey iaskini. Czolno, ktore nas zabrac mialo, przez dlugi czas sie nie pokazywalo. Iuz sie zmierzchac poczynalo -- szukalismy schronienia pomiedzy rozpadlinami granitu. Malpy, ktoresmy w klatkach od kilku miesiecy wozili, zwabily przez swoj krzyk zalosny krokodylow, ktorych ogromnosc i kolor szary o ich wieku swiadczyly. A iednak kraiowcy wyraznie nas zapewniali, ze kolo kataraktow te potwory sie nie znayduia. Ufni w to zapewnienie kapalismy sie iuz nie raz w tey czesci rzeki. Zmoczeni, hukiem wody ogluszeni i w nieustanney obawie przepedzenia nocy goracey strefy w srodku raudalu, spostrzeglismy nakoniec zblizaiace sie czolno. Dla nadzwyczayney plytkosci musialo daleko okrazac. W maley od spadku odleglosci, na prawym brzegu rzeki, w ponurym, wielkim obwodzie, znayduie sie slawna u kraiowcow iaskinia Ataruipe, posrod gestego gaiu. Zdaie sie bydz raczey wklesloscia, ktora woda w czasie nadzwyczayney swoiey wysokosci wydrazyla, niz naturalna iasknia. Tu iest grob calego narodu. Naliczylismy do 600 dobrze zachowanych kosciotrupow, z ktorych kazdy w koszu stosowney wielkosci z pretow palmowych zrobionym, spoczywa. Te kosze zowia kraiowcy Mapures. Przy nich stoia wpolwypalone urny gliniane, ktore zdaja sie zamykac popioly calych familii. Ich ksztalt iest owalny, ich kolor zielonawy. Rekoiesci wyrabiane sa w ksztalcie krokodylow lub wezow, a obwod przykrywy przyozdabiaia rozne rzezby. Ozdoby te zupelne maia podobienstwo z ozdobami zamku mexykanskiego przy Mitla. Znachodzimy ie wszedzie u Grekow i Rzymian, gdzie przez iednostayne powtarzania foremnych ksztaltow oko zaymuia. Przyczyny tego sa w zanadto scislym zwiazku z uczuciami naszey duszy, azeby z nich wnioskowac na iednosc pochodzenia, lub owoczesna spolecznosc miedzy narodami. Naywieksza czesc tych kosciotrupow nie zdaie sie stu lat przechodzic. Podlug powiesci Quaregueiczykow, schronili sie Atureyczykowie przed ludozernymi Karaibami na skaly katarktow, okropny przytulek, gdzie zbyt skupiony narod wraz z mowa zaginal. W naynieprzystepnieyszych czesciach raudalu znayduia sie podobne katakomby. Przeciez zdaie sie, ze ostatnie pokolenia Atureyczykow pozniey dopiero wygasly, poniewaz w Maypures zyie ieszcze stara papuga, o ktorey kraiowcy powiadaia, ze iey mowy rozumiec nie moga, gdyz gada iezykiem Atureyczykow. -- Opuscilismy nakoniec iaskinie, wziawszy z wielkiem zgorszeniem naszego przewodnika, kilka czaszek i caly ieden kosciotrup podeszlego iuz czlowieka, ktory nam pozniey wraz z wielka czescia innych zbiorow podczas rozbicia sie okretu na brzegach afrykanskich zginal. Iak gdyby w przeczuciu tak bolesney straty, posepni i zamysleni wyszlismy z tego grobu calego narodu. Noc byla pogodna i chlodna, iak zwyczaynie pod ta goraca strefa. Otoczony kolorowemi pierscieniami przyswiecal pionowo ksiezyc, i ozlacal brzegi mgly, ktora iak oblok w mocno oznaczonym obwodzie pieniaca sie rzeke oslania. Niezliczone mnostwo robaczkow rozposcieralo swoie fosforyczne swiatlo po kwiecistey ziemi. Iasnym plomieniem, iak gdyby gwiazdy nieba spuscily sie na te przestrzen, palala powierzchnia. Bignoniie, wonieiace wanilie i zlotawy kwiat Banistery, uprzyiemnialy wchod iaskini; wierzchem kolysaly sie drzace palmy. Tak nikna pokolenia ludzkie, i imiona nayslawnieyszych narodow! Lecz kiedy wszystkie kwiaty tworczego ducha wiednieia, kiedy iego dziela bieg czasu zaciera; wiecznie atoli dobywa sie nowe zycie z lona natury. Rozrzutnie i niezmordowanie wydaie ona delikatne zarody, nie troszczac sie o to, czyli ludzie, to przewrotne i nieprzeblagane pokolenie, zniszcza owoc w samem doyrzewaniu. B.Cz. .. y.